Thomas van Kempen skryf in die eerste boek van sy Die Navolging van Christus ’n hoofstuk (15) met die opskrif Oor werke uit liefde verrig. Dit is 'n belangrike tema met groot implikasies vir spiritualiteit.
Op die oog af lyk dit na ’n hoofstuk met ’n etiese karakter. Maar as ’n mens die hoofstuk versigtig lees, herken jy daarin die diepere dimensies van die geestelike reis wat Thomas so meesterlik kon uitwys en kom die mistieke aard van die Navolging onmiskenbaar na vore. Dit is 'n hoofstuk wat uiteindelik sterk wil fokus op eenwording met God.
Dit is interessant, en ook besonder belangrik vir die verstaan van die gedeelte dat Thomas self die tema in twee afdelings verdeel. Hy bring die eerste 8 verse saam in ’n afdeling en merk die laaste vier verse as ’n aparte afdeling. Dit maak ’n mens nuuskierig. Duidelik wil hy daarmee die klem laat val op die laaste afdeling en dit is hierdie afdeling wat duidelik mistiek in karakter is.
1.1. Doen altyd goed en selfs beter (kyk die klem op goeie werke in die deel)
Die eerste onder-afdeling van die eerste deel begin met ’n opdrag om niemand kwaad aan te doen nie.
So lyk die vorm van hierdie eerste deel van die teks:
1. Vir niks ter ter wêreld en ter wille van niemand se goedgesindheid mag jy iets kwaads doen nie.
Wel moet in die belang van ‘n behoeftige mens soms ’n goeie werk vrywillig onderbreek word
of selfs deur een beter werk vervang word.
Want as dit gebeur, wordt ‘n goeie werk nie tot niet gemaak nie,
maar in ‘n beter een verander.
Dit is ’n besondere streng bevel waarmee die gedeelte begin. Die saak lê vir Thomas na aan die hart. “Vir niks ter wêreld en vir niemand se welwillendheid” moet ’n mens iets kwaad doen nie. In die res van die gedeelte praat Thomas oor “goeie werk” as die teendeel van “iets kwaad doen.” Dus: goeie werke en jou weerhou van die kwaad is iets waarvoor ’n mens jou ten alle koste moet inspan.
Maar vir Thomas gaan dit nie net om goeie werke nie. Sommige goeie werke is vir hom selfs belangriker as ander. Soms kom jy voor die keuse te staan om groter behoeftes deur jou goeie werke aan te spreek. Trouens, skryf Thomas, vir “’n behoeftige mens” moet jy selfs jou goeie werke waarmee jy besig is, onderbreek. As jy dit doen en na so iemand omsien, is jy met nog ’n beter werk besig.
Die ingesteldheid op die ander kom dus al sommer vroeg in die hoofstuk na vore (later stel Thomas dit nog uitdrukliker aan die orde). Goeie werke, lei 'n mens gou af, is dus om na ander uit te reik.
Die vorm van die res van die eerste gedeelte wys hoe die motief van goeie/beter werk herhaaldelik daarin na vore kom: daar is ’n ontwikkeling van die motief van “nie kwaad doen” nie, na “goed doen” en “beter doen”.
Die opdrag om nie kwaad te doen nie, om goed te doen en om selfs beter te doen word deur ‘n “want” gemotiveer. Deur ’n goeie werk te onderbreek of met ’n ander een te vervang, is ’n mens nie nalatig nie. Jy is dan juis besig om steeds meer te doen. ’n Mens moet dus daarna steeds streef om beter en beter werke te doen. En die beste wat ’n mens kan doen, is gerig op hulle wat ’n mens nodig het – die behoeftige.
1.2. Goeie werk word deur liefde gekenmerk (kyk hoe kom liefde in die deel na vore)
In die tweede onder-afdeling van die eerste deel van hierdie hoofstuk kom die eintlike tema daarvan aan die orde.
So lyk die teks formeel:
3. Sonder liefde is ‘n uiterlike werk niks werd.
Wat egter uit liefde gedoen word, hoe gering en onaansienlik dit ook al mag wees, dra volop vrug.
4. Met hoeveel liefde iemand iets doen, tel vir God meer as die werk wat hy doen.
5. Baie doen die mens wat baie lief het.
6. Baie doen die mens wat iets goeds doen.
7. Goed doen iemand wat meer de gemeenskap as sy eie heil dien.
Met hierdie onder-afdeling trap Thomas sommer met die liefde in die deur. ’n Mens kan uiterlik goed doen, maar as dit nie uit liefde gedoen word nie is dit niks werd nie! ’n Goeie werk het slegs die regte uitwerking wanneer dit deur die liefde gedryf word. Agter goeie werke skuil daarom die liefde (caritas).
Dit is ook nie die grootheid en die indrukwekkendheid van ’n daad wat tel nie. ’n Geringe, eenvoudige, klein, selfs onaansienlike gebaar van goedheid kan groot vrug dra. (Onaansienlik! Die vrou wat Jesus se voete salf.... Jesus se opponente het die daad nie geag nie... ). ’n Nederige liefdesdaad kan volop vrug dra.
Thomas dekonstrueer die goeie daad nog verder: En dan vertel hy wat eintlik belangrik is vir God aan goeie werk. Dit is die liefde wat God sien eerder as die werk wat tel. God kyk nie na die goeie werk nie. God kyk agter die goeie werk. Dit is die eerste keer dat Thomas in hierdie hoofstuk na God verwys. Hier praat hy oor hoe God voel oor goeie werke.
Dan verbind Thomas sy eerste twee onder-afdelings in twee hoogs poëtiese reëls wat 'n paar vorm. Die Latyn lees pragtig: “Baie doen die een wat lief het. Baie doen die een wat goed doen.” Hier word die twee belangrike motiewe (liefde en goeie werke) wat tot dusver genoem is, met mekaar in een sin verbind. Die twee sinne is egter nie identies nie, al is hulle parallel (hulle begin albei met “Baie doen die mens wat...). ’n Liefdevolle mens is iemand wat baie doen (“Iemand wat lief het, doen baie”). Maar ’n mens wat goed doen, is ook een wat baie doen. Om uit liefde te doen, tel baie. En om goed te doen, tel baie!
Hier is die Latyn:
5. Multum facit: qui multum diligit.
6. Multum facit: qui rem bene facit.
7. Bene facit: qui communitati magis quam sue voluntati seruit.
Kyk die konstruksie van die drie reëls:
Die begin van reël 5 en reël 6 is dieselfde (Multum facit: qui). Hulle vorm dus ‘n parallelle paar. Maar terselfdertyd is die slot van reël 6 en die begin van reël 7 parallel (bene facit... bene facit). Reël 7 hoort dus ook by reël 6 en verklaar dit eintlik. Die mens wat goed doen, doen baie. Maar die een wat baie doen, is die een wat nie op homself ingestel is nie, maar op die gemeenskap. Die drie reëls eindig dus klimakties met die motief van diens: wat tel is dat ‘n mens ander dien, nie dat ‘n mens jou eie wil dien nie.
Goeie werke, vertel hierdie slot, is dus “diens aan ander”. Dit bevestig die eerste gedeelte se ingestelheid op die behoeftige. Thomas maak seker dat sy lesers hom goed verstaan: hy kombineer ‘n positiewe uitspraak (op gemeenskap ingestel) met ‘n negatiewe (nie jouself nie). Saam onderstreep hulle dat ‘n goeie werk, uit liefde gedoen, is nie op jouself, maar op die ander gerig. Kyk net hoe sterk is die laaste woord in die gedeelte in fokus: Dit staan aan die einde van die sin as : “Om te dien.”
1.3. Wat nie goeie werke is nie. (kyk hier hoe hy vertel wat liefde nie is nie).
Thomas sluit nou die eerste groot deel af deur verder te fokus op ’n self-gerigte goeie daad. Hierdie daad, skryf hy sommer aan die begin van die gedeelte, het niks te doen met liefde nie.
So lyk die teks formeel:
8. Dikwels lyk dit asof dit liefde is,
maar dit is eerder selfsug.
Want natuurlike neigings, eie wil,
hoop op beloning en gemaksug wil maar selfde ontbreek.
In die derde onder-afdeling van deel een, vertel Thomas dat goeie werke soms lyk of dit uit liefde gedoen word. In werklikheid is dit ’n hele klomp ander dinge. In plaas van liefde (caritas), is dit in werklikheid selfsug (carnalitas). Die Latynse woord wys op vleeslikheid. En dit is die teenoorgestelde van Geestelikheid. Dan word ‘n mens bepaal deur jou eie bestaan (vlees) en leef jy vir jou eie voordeel alleenlik.
Wanneer ‘n mens goed doen, waarsku Thomas, ontbreek dit nie aan jou natuurlike neiging, eie wil, hoop op beloning en gemaksug nie. Hierdie negatiewe dinge “wil” maar gedurig hulle kop uitsteek. Hulle het ‘n wil van hulle eie. In hierdie vier dinge staan die “ek” sentraal. ‘n Mens doen goed, maar uit eie krag, omdat jy wil, om beloon te word en tot jou eie voordeel. En al sou ‘n mens die kleed van liefde daaroor trek, is dit nie wat liefde werklik is nie.
2. Ware en volmaakte liefde: wat liefde wel is (dit gaan om God; kyk die fokus op God).
Nou het Thomas klaar gepraat oor goeie dade en oor die liefde. Hy het in die eerste deel gefokus op wat ’n mens moet doen as jy die geestelike reis aflê. Jy gee jouself vir ander en dien hulle.
Om Christus te volg, vra dus van ’n mens iets. Maar hierdie eis moet altyd weer deur die liefde gedryf word. Dit is nie plig nie. Dit is nie ’n las nie. En dit is so belangrik dat God eerder die liefde as die werk bekyk. 'n Uiterlike daad sonder liefde is niks werd. Al die goedheid in uiterlike dade is eintlik ter wille van die mens self.
As Thomas in die eerste twee onder-afdelings van die eerste deel fokus op die goeie werke wat deur liefde gedryf word, veel vrug dra en waaragter God die liefde raaksien, gaan hy in die volgende gedeelte oor om in groter diepte oor die liefde te praat. Hy vertel wat egte liefde is. En ten slotte prys hy die liefde.
Só lyk die gedeelte se vorm:
9. Wie die ware en volmaakte liefde het, soek hom- of haarself in niks nie.
Maar hy verlang daarenteen dat alleen de heerlikheid van God in alles geskied.
10. Op niemand is hy verder afgunstig nie, want hy/sy hou nie daarvan om blydskap vir hom- of haarself te hou nie; ook wil sy/hy nie hom of haar in hom- of haar-self verheug nie.
Maar in God verlang hy om bo alles gelukkig te word,
11. Aan niemand skryf hy iets goeds toe nie,
maar hy skryf dit heeltemaal aan God toe,
uit wie alles soos uit ’n fontein voortvloei,
in wie alle heiliges uiteindelik genotvol rus.
In hierdie tweede groot gedeelte, ryk gevul met baie motiewe, al is dit net helfte so lank as die eerste gedeelte, kom ’n mens by die fokus van die hele hoofstuk uit. Dit is by hierdie gedeelte dat Thomas ’n leë reëltjie tussen vers 8 en 9 invoeg. Die leë reëltjie wys dat hy die laaste vier verse as ’n eenheid van die eerste gedeelte onderskei moet word.
Maar kyk net na die fokus op God (al die groen gedeeltes). Duidelik is dit ’n deel waarin hy al sy aandag op God rig. In die voorafgaande gedeelte is God slegs een keer genoem. Toe was dit God wat na die liefde in werke gesoek het. Hier is dit die mens wat na God soek. Die aandag is ten volle op God gerig.
Thomas begin die gedeelte ook baie sterk, net soos hy die eerste gedeelte nogal sterk begin het: dit gaan, skryf hy met gelaaide taal, om die “ware en volmaakte” liefde. En wat die ware en volmaakte liefde is, kan ’n mens nie mis nie. Dit is liefde wat geheel en al op God gerig is en aan God verbind is. Daarom is die gedeelte deurtrek met herhaaldelike verwysings na God. Die liefdevolle mens is ingestel op God se heerlikheid (“gloriam”, skryf die Latyn). Dit is die Griekse begrip dovxa (kabod in die Ou Testament), wat ’n mens in die Bybel teenkom en wat so sentraal aan die Bybelse mistiek is. Die heerlikheid van God is in die Bybel ’n sterk motief. ’n Mens ver-heer-lik God, God is die Heer, aan God die eer en die heerlikheid. Die woord heerlikheid verwys na God se Verborge, Heerlike Teenwoordigheid.
Dit bepaal die toonaard van die hele gedeelte: God, in al God se heerlikheid, is die fokus van alles wat ’n mens doen en van ’n mens se lewe. Die res is aardse ydelheid (vanitas) – soos hy in die volgende gedeelte nog sal uitspel.
Na hierdie sterk fokus op God, volg nou weer ’n bespreking van twee negatiewe aspekte - juis om die fokus op God sterker uit te bring. Die God-gerigte mens is ’n mens wat nie op hom-/haarself ingestel is nie. Die mens met ware liefde is juis iemand wat geheel en al nie op homself gerig is nie. Die mens soek in niks hom- of haarself nie. Hy of sy soek nie blydskap oor hom- of haarself nie. Sy/haar blydskap is in God.
Maar daar is selfs ’n verdere kontras: Iemand wat op God ingestel is, kyk ook verby die ander mens. Hy skryf niks goeds aan ander mense toe nie. Alleen aan God kan ’n mens die goeie toeskryf.
Maar vir my lê die aangrypende van die hele hoofstuk in sy laaste reëls. Die gedeelte eindig met die klimaktiese reëls: Dit gaan heeltemal om God wat die begin is (uit wie alles soos uit ’n fontein vloei) en in wie gelowiges tot rus kom. Wat ’n slot: om goed te doen, om die liefde te hê het te doen met die mens se dankbare, bly, genotvolle rus in God. Dit is egte godsdiens. Die vreugde van die evangelie. Egte kontemplasie.
Oratiewe: ware liefde ervaar hoe ydel aardse dinge is
Thomas sluit sy hoofstuk met ’n uitroep af: ’n mens moet goed doen. ’n Mens vlug nie van die aarde af weg nie. Maar jy weet ook: die aarde is vol ydelheid. Die mens vind dus nie hier sy rus nie. Dit kan ’n mens alleen by God kry
12. O, wie maar een vonkie van de ware liefde het,
sal beslis ervaar hoe al die aardse dinge met ydelheid en leegheid vervul is.
Hier is die Afrikaanse teks:
1. Vir niks ter ter wêreld en ter wille van niemand se goedgesindheid mag jy iets kwaads doen nie.
Wel moet in die belang van ‘n behoeftige mens soms ’n goeie werk vrijwillig onderbreek word
of selfs deur een beter werk vervangen word.
2. Want as dit gebeur, wordt ‘n goeie werk nie tot niet gemaak nie,
maar in ‘n beter een verander.
3. Sonder liefde is ‘n uiterlike werk niks werd.
Wat egter uit liefde gedoen word, hoe gering en onaansienlijk dit ook al mag wees, dra volop vrug.
4. Met hoeveel liefde iemand iets doen, tel vir God meer as die werk wat hy doen.
5. Baie doen die mens wat baie lief het.
6. Baie doen die mens wat iets goeds doen.
7. Goed doen iemand wat meer de gemeenskap as sy eie heil dien.
8. Dikwels lyk dit asof dit liefde is,
maar dit is eerder selfsug.
Want natuurlike neigings, eie wil,
hoop op beloning en gemaksug wil maar selde ontbreek.
9. Wie de ware en volmaakte liefde heeft, zoekt in niets zichzelf.
Maar hij verlangt daarentegen dat alleen de heerlijkheid van God in alles geschiedt.
9. Wie die ware en volmaakte liefde het, soek hom- of haarself in niks nie.
Maar hy verlang daarenteen dat alleen de heerlikheid van God in alles geskied.
10. Op niemand is hy verder afgunstig nie, want hy/sy hou nie daarvan om blydskap vir hom- of haarself te hou nie; ook wil sy/hy nie hom of haar in hom- of haar-self verheug nie.
Maar in God verlang hy om bo alles gelukkig te word,
11. Aan niemand skryf hy iets goeds toe nie,
maar hy skryf dit heeltemaal aan God toe,
uit wie alles soos uit ’n fontein voortvloei,
in wie alle heiliges uiteindelik genotvol rus.
12. O, wie maar een vonkie van de ware liefde het,
sal beslis ervaar hoe al die aardse dinge met ydelheid en leegheid vervul is.
Hier is die Latynse teks:
1. Pro nulla re mundi, et pro nullius hominis dilectione aliquod malum est faciendum;
sed pro vtilitate tamen indigentis, opus bonum libere aliquando intermittendum est:
aut eciam pro meliori mutandum.
2. Hoc enim facto opus bonum non destruitur:
sed in melius commutatur.
3. Sine caritate opus externum nichil prodest;
quidquid autem ex caritate agitur
quantumcumque eciam paruum sit et despectum:
totum fructuosum efficitur.
4. Magis siquidem deus pensat ex quanto quis agit: quam opus quod facit.
5. Multum facit: qui multum diligit.
6. Multum facit: qui rem bene facit.
7. Bene facit: qui communitati magis quam sue voluntati seruit.
8. Sepe videtur esse caritas,
et est magis carnalitas:
quia naturalis inclinacio, propria voluntas,
spes retribucionis, affectus commoditatis, raro abesse volunt.
9. Qui veram et perfectam caritatem habet in nulla re seipsum querit:
sed dei solummodo gloriam in omnibus fieri desiderat.
10. Nulli eciam inuidet, quia nullum privatum gaudium amat; nec in seipso vvlt gaudere:
sed in deo super omnia bona optat beatificari.
11. Nemini aliquid boni attribuit;
sed totaliter ad deum refert,
a quo fontaliter omnia procedunt:
in quo finaliter omnes sancti fruibiliter requiescunt.
12. O qui sintillam haberet vere caritatis:
profecto omnia terrena sentiret plena fore vanitatis.
