Om 'n mens se hare vir God af te sny. Oor die geestelike oefening van liggaamlike dissipline.

Fra Angelico se fresko van priesters met tonsure.

Mense sê deesdae al hoe meer hulle soek na stilte, sonder hulle af, mediteer en bid. Dit is van die bekendste geestelike oefeninge van ons tyd.

‘n Hele paar stel belang in vas as ‘n ander baie bekende en tradisionele vorm van geestelike oefening.

Dan is daar nogal ‘n belangstelling in sulke beroemde tekste soos die Geestelike Oefeninge van Ignatius van Lojola wat ‘n mens help met die geestelike oefening van self-toetsing.

Die belangstelling in geestelike oefening ly onder ‘n gebrek aan ondervinding, maar ook aan kreatiwiteit. Ons het nie soveel ervaring van watter vorme van oefeninge daar is nie, daarom gebruik ons so min oefeninge en daarom weet ons ook nie watter baie moontlikhede daar vir nuwe vorme van oefeninge is nie.

Veral belangrik is dat ons nie altyd weet waarom ons oefeninge doen nie. Ons besef ook nie dat die tradisionele oefeninge tuishoort in sekere kontekste en dat sekere tradisies kenmerkende oefeninge gehad het.

Ek onthou hoe ons kleintyd, gedreig met die Roomse gevaar, vertel is van nonne wat onder hul kepse kaalgeskeerde koppe het en wat jou, as hulle jou alleen kry, vang en toesluit en dan jou hare ook stomp afskeer. Ons het altyd met respek na nonne gekyk en gehoop die wind fladder sterk sodat ons hulle kaal koppe (op ‘n afstand) kon raaksien.

Hierdie belewing verskil radikaal van die besondere waarde wat sommige geestelikes aan die skeer van hul hoof geheg het. Vir hulle was dit ‘n baie belangrike geestelike oefening wat hulle innerlik verryk het.

In sommige Christelike tradisies beroep priesters en monnike wat hulle hare skeer, hulle op Handelinge 18:18 waar Paulus ook sy hare afskeer. Later sou die tonsuur, die skeer van hare, meestal in die vorm van ‘n kroon, so belangrik word dat ‘n geestelike sonder geskeerde hare uit sy amp gesit kon word.

Die innerlike betekenis van die tonsuur het op die manier soms veruiterlik geraak. Dit was egter in vele gevalle ‘n sinvolle geestelike oefening waarmee iemand deur sy of haar liggaam wou wys dat nie sy eie wil in die sentrum van sy/haar lewe staan nie. Deur jou hare prys te gee, offer jy uiterlike skoonheid op. En die doel van hierdie self-opoffering is om jou in te stel op God se wil. Wat tel is nie wat jy wil nie. ‘n Mens dissiplineer jou liggaam om geestelik volwasser te word en om nie deur uiterlike dinge gebind te word nie. “Hy moet meer word en ek minder” – sou ‘n gepaste Skrifwoord vir hierdie instelling wees.

In sommige gevalle was daar ook ‘n ander rede vir die sny van hare as ‘n geestelike oefening. Daar is dit dan gereken as ‘n manier om minder tyd aan die ydele versorging van ‘n mens se uiterlike te hoef spandeer.

Vir vele mense deur die eeue was die afsny van hul hare ‘n manier waarop hulle geestelik sterker kon word. Wie bereid was om hul liggame te beheers, word uiteindelik meer sensitief vir dieper sake as bloot net ‘n mens se liggaamlike behoeftes en drange.

Dit is nogal ‘n gedagte wat in ons tyd nuttig bedink kan word. Veral as ons dink hoe ons ingestel is op modes en op nuwe klere-giere. Vanaand is daar  juis ‘n nuus-item op die Vlaamse televisie dat mense nie meer sommer net nuwe klere koop nie. Weens die moeilike ekonomiese tye, soek hulle nou kleremakers op wat hul ou klere kan verstel of regmaak. Hulle word gedwing om spaarsamig te lewe. Hulle lewe soberder: dit is belangriker om kos op die tafel te hê as ‘n kas vol nuwe klere.

Binne ‘n geestelike konteks sal so ‘n sobere lewensstyl geestelike waarde hê: ‘n mens ontdek dat jy nie deur jou klere innerlike vervulling ervaar nie. Selfs die teendeel is waar: deur ‘n mens se materialistiese ingesteldheid raak ‘n mens die slaaf van modegiere. Jy kom agter dat klere van ‘n vorige jaar nog net so goed dra. En as jy ingestel is om net genoeg te hê, het jy groter begrip vir mense wat nie het nie. Of vir dinge wat jou werklik gelukkig maak.

Om die nuutste en mooiste en duurste haarstyl te hê, sal nie die kwaliteit van jou lewe verseker nie. Nou word dit ‘n geestelike oefening om met die netjiese minimum van klere uit te kom. Daar is immers vele, vele ander dinge wat ‘n mens se lewe die moeite werd kan maak.

Hieruit kom die uitdaging: op watter maniere kan ‘n mens jou liggaam in diens van God en van ander mense stel, sodat dit nie om jou self gaan nie? Hoe kan ‘n mens deur jou liggaam ‘n gelukkiger en sinvolle lewe vind?

Hoe word 'n mens volmaak? Oor 'n kernmoment van spiritualiteit.

Efesiërs 1:4 het ‘n uitspraak vol roem en lof van God: “Geseënd is God wat mense uitverkies het voor die grondlegging van die wêreld om heilig en sonder gebrek voor God in liefde te wees.” In Efesiërs 5:27 word dit nog sterker gestel:  “Christus het die gemeente deur die doop geheilig om die gemeente voor Hom te kan stel, verheerlik, sonder vlek of rimpel of iets dergeliks; maar dat dit heilig en sonder gebrek sou wees.”

Dit is boeiende woorde: ‘n gemeente word hier geteken as ‘n groep wat geen gebreke het nie. Nie ‘n vlek of ‘n rimpel “of sulke dinge nie.” “Heilig” en sonder gebrek is die geloofsgroep.

Die volmaaktheid is ‘n gawe en ‘n begeerte van God vir die lewe van hulle wat God lief het. Wie aan God behoort, is sonder gebrek en dus volmaak.  

Die siniese waarnemers kan hieroor maar net sardonies hul wenkbroue lig. Daar is geen groter skynheiligheid as binne die kerk nie, geen skerper tonge as die van vromes en hulle wat kerkbanke volsit nie. Die sondes van kerkgangers kompeteer goed met dié van buite-kerklikes. Dikwels kan ‘n mens die twee nie regtig van mekaar onderskei nie.

Hieroor is die Bybel vlymskerp duidelik.

Paulus skryf in Filippense 3:10 van sy begeerte na volmaaktheid: “Al wat ek wens, is om Christus te ken, die krag van sy opstanding te ondervind en deel te hê aan sy lyding deur aan Hom gelyk te word in sy dood.”

Hy wil Christus ten alle koste leer “ken” en ‘n lewe van krag te lei. So het hy al in Filippense 3:8 geskryf. Dit is al insiggewende woorde: hy wens daarvoor. Hy het dit nog nie. Die bekende apostel.

Daarom voeg hy twee keer by, eers in 3:12 en dan in 3:13:

“Ek sê nie dat ek dit alles al het of die doel al bereik het nie” en “ek verbeel my nie dat ek dit alles al het nie.”

Paulus ken dus feilbaarheid en gebrekkigheid. Hy het immers die lewe van die vlees met al die gebreke gekontrasteer met die lewe na die Gees in Galasiërs 5-6. Dit is gedeeltes wat vertel van hoe realisties hy oor die geestelike lewe dink. In Filippense 3 praat hy ook hieroor: “Ek het dikwels vir julle gesê en tot my verdriet moet ek dit nou herhaal: Daar is baie wat as vyande van die kruis van Christus lewe” en “Die verderf is hulle einde; die maag is hulle god; hulle skande is hulle trots; hulle is aardsgesind” (19).

Die aardsgesindes onder die vromes.

Sy realisme is nog lank nie ‘n fatalisme nie. Daar is geen kompromie nie. Daarom skryf hy in Filippense 3:12 – 13 oor sy geestelike inspanning: “maar ek span my in om dit alles myne te maak” en herhaal weer: “ek maak my los van wat agter is en strek my uit na wat voor is.  Ek span my in om by die wenstreep te kom.”

Die kan ook nie anders nie. Want hierdie inspanning kan nie gekeer word nie. Dit wel in ‘n mens op.

Hy is helder dat hierdie inspanning, die geestelike oefeninge, deur ‘n goddelike krag gedryf word. Wat hom inspireer, skryf hy in Filippense 3:12 is “dat Christus Jesus my reeds Syne gemaak het” en dat God hom  geroep het in Christus Jesus.” Die opstanding het ‘n krag in hom losgelaat wat hom lewenslank sou motiveer om die gawe van volmaaktheid wat God in hom geplant het en wat alles is wat die moeite werd is, na te jaag.

God skenk aan die mens volmaaktheid wat tot groot hoogtes motiveer. Die motivering is juis ook dat ‘n mens hierdie volmaaktheid deel kan word.

Die oomblik van insig kom wanneer Paulus in Filippense 3:14 praat van die “hemelse prys” wat ‘n mens behaal. Dit is nou as ‘n mens by die “wenstreep” aankom (Fil. 3:14). Volmaaktheid is dus iets wat ‘n mens reeds ontvang het, maar terselfdertyd ook iets waarheen ‘n mens op pad is.

Maar wat beteken hierdie volmaaktheid konkreet? Vir Paulus is volmaaktheid nie ‘n abstrakte waarheid of ‘n reeks van mooi karaktertrekke nie. Die burgers van die hemel, anders as die “aardsgesindes,” verwag “die Here Jesus Christus as Verlosser. Deur die krag waarmee Hy alles aan Homself onderwerp, sal Hy ons nederige liggame verander om soos sy verheerlikte liggaam te wees” (Fil.3:19-20).

Die geestelike reis, vol inspanning, sweet, stryd teen eie feilbaarheid en gebreke, bring die reisiger nader aan ‘n kragtige, volwasse verhouding waarin ‘n mens sal lyk soos wat Christus gelyk het: soos Christus wat homself gegee het vir ander deur lyding en dood heen. Soos Christus te lyk wat homself as ‘n kneg uitgegee het in diens van ander.

Volmaaktheid is om soos Christus te wees: die Een wat altyd ingestel is op die ander. Die Een wat in self-prysgawe die krag van God ontdek het. Volmaaktheid bring dan alles waaroor Filippense 4 skryf: blydskap (vers 4), inskiklikheid teenoor alle mense (vers 5), onbesorgheid (vers 6), die onpeilbare, verborge vrede van God (vers 7), die edele (vers 8), wat reg is, rein is, mooi is, prysenswaardig is (vers 8).

Vreemd genoeg: volmaaktheid bring vir Paulus ook mee dat ‘n mens jouself sal inoefen in hierdie dinge: dit is inspanning, dus, om bly, onselfsugtig, erkentelik, onbevrees en deugsaam te word. Wie hiervoor met spanning oefen en stry, sal die hemelse prys van God se intieme nabyheid in die lewe van Christus ervaar. 

Godsdiens sonder spiritualiteit: wanneer mense in die naam van God gedood en vervolg word.

Koptiese Christene in Egipte gaan deur moeilike tye met die huidge politieke instabiliteit. Van hulle kerke word afgebrand en Christene is soms in lewensgevaar.

Maar, as 'n mens versigtig navorsing doen, kom jy agter dit is lank nie 'n Christen-Moslem stryd nie. Die video hierbo moet 'n mens noukeurig luister: die aanvalle gebeur in afgeleë plekke waar daar min polisie-beskerming is.  In vele gevalle is polisie angstig besig om te keer dat hulle stasies nie afgebrand word nie. Hulle kan in sekere gevalle niemand help nie. 

Christene, dapper en uitgesproke, trek dus saam om hulle kerkgeboue te beskerm. Hulle is egter nie alleen nie. Ewe opvallend is dat Moslems op groot skaal betrokke is om kerke teen fanatici te beskerm. In hierdie video word dit pertinent genoem.

Die regering keer ook. Die militêre leiers het belowe dat hulle afgebrande kerke uit spesiale fondse sal laat herbou. Daar is dus duidelike sentimente onder politieke leiers om nie 'n kloof tussen Christene en Moslems te skep nie. Egipte kan nie verdere polarisering bekostig nie.

Maar ook individue reik na mekaar oor geloofsgrense uit. In een geval waar 'n klooster deur fanatici aangeval, gestroop en afgebrand is, het 'n Moslem-vrou aan drie van die vlugtende en angstige nonne veilige herberg in haar huis gegee. 

Die gedagte dat Koptiese kerke afgebrand word, is traumaties: die Kopte behoort tot van die oudste kerklike tradisies in die wêreld. Hulle kosbare kerke het dikwels eeu-oue en onvervangbare kerklike kosbaarhede. Elke keer as ek so iets lees, kan ek nie anders as om vir hulle te bid nie.

Maar uit hierdie lyding staan die solidartiteit van die meeste Moslems met Christene in hul moeilike tye opvallend uit. Nie alle Moslems is fanatici en Christen-haters nie. Trouens, die meerderheid ken nie hierdie hatige optrede nie.

Aan die ander kant val dit net so sterk op watter bitsige en haatdraende kommentaar Christene teen Moslems kwytraak in die reaksie-kolomme van koerante wat berigte oor die afbrandings plaas. Ek kry soms die indruk dat Christene hulle net so fanaties in hul bitsighede en onwaarhede verlekker. 'n Mens kan nie anders as om 'n gevoel te kry dat hierdie mense iewers siek is en nie die basiese insigte van die Christendom verstaan nie. 

Waarom is dit vir my so belangrik om hieroor te skryf? Al hoe meer mense verbind godsdiens met onderlinge twis, haat en onverdraagsaamheid. In die proses word godsdiens se slegte reputasie versterk. En dit terwyl juis godsdientige mense, soos nou in Egipte, in moeilike tye met groot dapperheid ontferming aan ander kan wys. Godsdiens het die potensiaal om 'n samelewing op 'n spesiale manier te versier en te versterk.

Dit moet die gesig van godsdiens wees: die uitreik na ander, wie hulle ook al is, ongelowiges, onbesnedenes, vroue, siekes en armes. Spiritualiteit beklemtoon immers: iemand wat deur God geraak is en vir God vereer, sal heiligmaking najaag waarin nie sy of haar eie belang 'n dryfveer is nie, maar juis die ontferming oor hulle wat vervolg en aangeval word. So iemand weet wat volmaaktheid is: om God se wil te doen, altyd en oral. 

En daarmee is die vier kernwoorde van spiritualiteit ter sprake: verering van God, heiligheid, volmaaktheid en ontferming. So lyk godsdiens wat 'n hele samelewing kan verander.  

Treurlied oor 'n verskrikking

Juan de Valdes Leal het in die middel van die sewentiende eeu hierdie Pieta geskilder. Die Pieta was 'n gewilde motief in die kunsgeskiedenis. Die beroemdste voorbeeld is Michelangelo se weergawe in die St Petrus Kerk in die Vatikaan.

In Chicago se kunsmuseum laat die skildery my stilstaan. 

Die Pieta beeld Maria uit wat die liggaam van Christus vashou nadat sy liggaam van die kruis afgehaal is. In sommige gevalle het kunstenaars ander figure bygevoeg wanneer hulle die toneel geskilder het. Sulke skilderye het as Klaaglied bekend gestaan.

Leal was veral bekend vir die manier waarop hy lig op sy figure laat val het. Ook in hierdie skildery val die lig in 'n boeiende spel op die gesig van Maria, maar veral op die lewelose, bebloede liggaam van Christus.

Die kleed waarin die liggaam van Christus is, is 'n sagte, sagte wit wat konstrasteer met die doodskleur van sy liggaam.

Maria se uitgestrekte arm, in 'n seënende gebaar, beklemtoon die leweloosheid van Christus se liggaam. Hy is dood, sê die arm wat verschrompeld hang, die kruismerk onmiskenbaar daarop. 

Dikwels het kunstenaars veel van die bloed gemaak. Ook in die skildery sien 'n mens dit. Maar die ligspel trek veral die aandag. Dit bring die doodsheid van die liggaam na vore. 

Die kyker weet: hy het die hoogste prys betaal. Die sagte lig en die sagte wit kleed kan niks van die verskrikking daarvan wegneem nie.

Herinnering: toe die dag so stil, so teensinnig gekom het...

``````

27 Mei 2011

Ligkrans

 In die middel van die winter is selfs die blou see en, meer nog, die hemel bleek.

Maar selfs die bleek hemel kan die blou nie heeltemal wegsteek nie.

Dit is asof die hemel sy pad oopbeur. Rondom die klein spatsels van blou is 'n krans van lig.

Net so kom, in ons wintertyd, verborge, maar onweerstaanbaar, altyd die Lig.

Dors by 'n oase in die woestyn.

Spiritualiteit word op baie maniere verduidelik: Dit gaan in 'n mens se soeke na sin nie om "dinge" wat 'n mens soek nie, of prestasies wat 'n mens wil bereik nie. Asof 'n mens besig is met leerstellinge of met objekte. Dit gaan eerder om 'n mens se geestelike lewensavontuur. Of ander praat van 'n lewenskuns:  hoe om so te leef dat 'n mens sin in jou lewe ervaar. Of 'n mens kan ook steeds weer nadink oor verhoudinge wat transformatief moet wees.

'n Mens kan ure bestee aan sulke verduidelikings in 'n poging om te verstaan wat is dit waarmee 'n mens besig is wanneer jy nadink oor spiritualiteit.

Asof dit 'n mens vaster sal anker in die behoeftes en begeertes waaraan jy dink, werk en verlang. En 'n mens sal intrek in 'n verhouding waarna jy vurig soek.

Uit hierdie verlange word ook 'n ander gedrewenheid gebore: hoe vorder 'n mens op die geestelike reis? Hoe word 'n mens vervuld en vind 'n mens sin? Watter pad moet 'n mens loop, watter reëls kan 'n mens toepas en watter praktyke kan 'n mens inoefen?

Daaarom is daar byvoorbeeld so 'n groeiende belangstelling in Ignatius se Geestelike Oefeninge.

'n Mens kan 'n leeftyd so deurbring: op soek na verstaan, na metodes. Asof al hierdie metodes 'n mens te staan bring voor wat die diepste sin van alles uitmaak.

Dan kyk 'n mens so vas op die verstaan en al die maniere of "tegnieke" wat moet kan werk, dat 'n mens die Verborge en die Misterie nie raaksien en beleef nie.

Dit is soos iemand in die woestyn wat na 'n oase sit en kyk. En nooit die koel water van die lewe drink en inneem nie. Die groot dors, die behoefte en begeertes, word nie geles nie - so besig is 'n mens om te konsentreer op jou dors en op wat water alles kan doen. Jy sien die oase, die bron, die skepgoed. Jy is by alles wat jou dors kan les. Maar jou hand is nie in die water nie. Die moeilikste is daardie blindheid: dit alles betekendat 'n mens in werklikheid die koelte van lewensenergie en krag nie herken nie. 

'n Bloeiende hart in die aangesig van lyding.

Rene Rosmolen het hierdie moderne uitbeelding van die tradisionele stasies van die kruis gemaak. Die boonste een is 'n uitbeelding van Jesus ter dood veroordeel. Die tweede een is 'n piëta, met Christus in die hande van sy ma na die afhaal van die kruis.

Rosmolen se kuns is nie net 'n paar intuïtiewe hale van 'n kwas nie. Hy vertel dat hy inspirasie put uit werke van ander moderne kunstenaar soos G. Baselitz, M. Lüpertz, J. Elburg, E. Weichman, S. Bramly en B. Rheims. 

Maar hy put ook veel dieper in die geskiedenis, soos byvoorbeeld deur te leer van die bekende en aangrypende Isenheimer-altaar van Matthias Grünewald.

Selfs die manier waarop hy die skilderye maak, vertel 'n boodskap. Hy gebruik 'n kollage-tegniek, waardeur hy die skildery uit fragmente en stukke opbou. Daarmee wou hy beklemtoon dat lyding van  'n verskeurde werklikheid vertel. 

Lyding hoort nie by die lewe nie. Dit was op stukkendheid en verskeurdheid.

Wanneer 'n mens na die kruis kyk, het 'n mens dus veral met lyding te doen: en in 'n mens se eie lewe kom lyding byvoorbeeld oor jou wanneer 'n mens iemand of iets kosbaars verloor - soos 'n geliefde, of jou werk of jou gesondheid. 

Rosmolen stel dan 'n baie interessante vraag: hoe dra 'n mens jou verlies sonder om jou selfrespek te verloor? En dan die tweede vraag: Hoe kan 'n mens jou pad vind tussen onmag en wilskrag?

Maar eers net iets oor hoe Rosmolen sy skilderye maak. In die stasies van die kruis wil hy nie te veel karakters afbeeld nie. Hy probeer nie al die historiese detail invul nie, skryf hy.  Daarom sou hy byvoorbeeld die kruistoneel sonder soldate teken.

Dit beteken dat die persoon wat na die skilderye kyk Christus voluit in die gesig kyk. Deur die konfrontasie word die kyker uitgenooi om haar of sy eie lyding te bedink of om ook te kan identifiseer met die lyding in die wêreld. Op die manier neem mens al 'n stap in die rigting van behoud van self-respek: jou lyding bekyk 'n mens in die lig van Christus s'n.

Maar hier hou dit nie op nie. Rosmolen is bewus van die verborge boodskap van die kruisweg. Die lyding van Christus, sluit hy af, maak mense bewus van die misterie van God se teenwoordigheid in die lyding.

Hoe dan, dink ek, help dit alles 'n mens om jou eie lyding met waardigheid te dra sonder self-respek te verloor?

Steeds weer, onthou 'n mens, dat lyding gedeel is. Dit is eintlik nie deel van die lewe nie. Dit kom oor jou, ongevraagd. En in daardie lyding is jy nie alleen nie. Selfs God sê lyding die stryd aan...

Die gesigsuitdrukkings op beide skilderye, maar veral die kleure boei. En dan, in die onderste weergawe, boeiend, die bloeiende hart wanneer  die vrou in die donker, vuurrooi verborgenheid van lyding instaar - met in haar hande, die nabyheid van die wit, lewelose liggaam van die Seun, van lyding wat hare geword het.

 

Wanneer God weggaan... Oor die verloop van die geestelike reis

In spiritualiteit word dikwels gepraat van daardie eerste fase van geestelike verrukking en opwinding. Dit is 'n tyd van entoesiasme, blydskap en opwinding. Mense beleef met verwondering al die seëninge wat in die fase so veelvuldig oor hulle pad kom. Dit is 'n goeie tyd waarin hulle verstom staan oor al die vrugte van geloof.

Hulle voel naby aan God te oor al die sukses-stories wat hulle beleef en die vreugde wat hul lewens goed en mooi maak.  God voel hulle, oorlaai hulle met seëninge, beantwoord hulle gebede en is oral te ervaar.

Onvermydelik gebeur dit dan op 'n dag dat dinge verkeerd loop. Die glans is af wanneer dinge nie meer so goed en mooi loop nie. Dit beïnvloed hulle geloofslewe. Mense voel hullle bid "teen die plafon vas."  Die entoesiasme word minder. Hulle kan nie meer bid nie.

Wie nie dan wegval nie, ontdek een of ander tyd dat daar sin is in die onverwagte teenspoed. Dit gebeur, ontdek hulle dikwels, om van hulle beter mense te maak. Die nuwe fase in hul geestelike lewe vorm hulle en maak hulle tot beter mense.

Hulle ontdek nou dat hulle in die nuwe fase dat die geestelike reis 'n proses is waarin 'n mens gedurig nuut gevorm word. En dit kan ook deur teleurstelling en pyn gebeur. Daarom word dit 'n fase om nie aan dinge vas te hou nie en om te besef dat seëninge van gebedsverhoring 'n las kan word: 'n mens stel naderhand net belang in wat jy uit jou verhouding met God kan kry. Wanneer dit opdroog, daar dor tye kom, is dit 'n manier waarop God 'n mens wil lei om verder te groei en geestelik sterker te word. Dit kom dus deur verby alles te kyk wat nie om God self gaan nie, maar wat 'n mens eerder verlei om op God se gawes konsentreer. 

Maar dan kom die derde fase in hierdie groot patroon wanneer dinge nie net verkeerd loop nie, maar mense verder begin voel asof God nie meer in hul lewens teenwoordig is nie. Hul blik op God word verduister. Dit is die tyd van God se weggaan.

Hier ook ontdek die soekende mens dat sy geestelike reis op 'n nuwe manier ontwikkel. Al hoe meer bring die nuwe fase 'n groter volwassenheid deurdat 'n mens besef die aandag val lank nie meer op die eie behoeftes nie. Dit word nie meer 'n kwessie van wat 'n mens self ervaar nie of watter opwinding in jou eie lewe is nie. Langsamerhand weet hulle dat God inderdaad op 'n ander manier in hul lewens teenwoordig is.

Gebed neem 'n nuwe vorm aan: 'n mens bid, so vertel die wyses, om te kan vry word, om die ego prys te gee. En dit bring 'n nuwe vryheid met 'n dieper, deurleefde vreugde: wat saak maak, is om deel te wees van die groter skepping en familie van God en al die sin wat dit aan die lewe gee.  'n Mens leer om God op 'n ander manier en in 'n nuwe verhouding te ontdek.