Ekstase en mistiek.

Die laaste aspek wat ek wou uithou van die Ou-Testamentiese mistiek is boeiend, maar terselfdertyd ook moeilik. Mistiek word dikwels as iets wat net eienaardigs of vreemds is – wat dit sekerlik nie is nie. Dit gaan immers in die mistiek om een van die mees intieme aspekte van God se verhouding met die mens. Hierdie verhouding behels uiteindelik ‘n besonder noue eenheid tussen God en mens. Ons is, sê Openbaring, tog op weg na daardie punt waar God alles in almal sal wees, wanneer daar volmaakte eenheid tussen God en mens sal wees.

Dikwels word mistiek verwar dus met ekstase. Mense dink dan dat mistiek te doen het met die mens wat in ‘n trance ingaan, alle bewussyn van hul eie identiteit verloor en volkome in die goddelike verdwyn.

Die groot mistici het nie so arrogant gedink oor hul verhouding met God nie, al het hulle geskryf of gepraat oor ‘n hoogs intieme en besondere ervaring van God se nabyheid. En baie wat soms taal gepraat het wat na ontiese mistiek lyk, het terselfdertyd ook duidelik gemaak dat die mens nie God kan word nie. Selfs mistici soos Eckhart het duidelike grense tussen God en mens getrek.

Maar dit neem nie weg dat daar soms in die mistiek ekstatiese verskynsels voorkom nie. Trouens, dit is juis merkwaardig dat die Ou Testament ook van hierdie ekstatiese verskynsels praat – verskynsels wat ‘n mens herinner aan die pinkstergebeurtenise in Handelinge. Kyk maar na die volgende tekste:

1 Samuel 10:5-6: Wanneer jy die stad binnekom, sal jy op ‘n groep profete afkom. Hulle sal van die hoogte af gaan onder begeleiding van harpe, tamboeryne, fluite en liere, en hulle sal as profete optree. Dan sal die Gees van die Here kragtig in jou werk. Jy sal saam met hulle as profeet optree en ‘n ander mens word” ! (“in ‘n ander mens verander word” – OAT).

In 1 Sam 19:20 – 24 word vertel hoe die Gees van God drie keer oor die boodskappers van Saul kom wat hy stuur om Dawid in die woonkwartiere van die profete te vang en hoe hulle “profete word” en in ekstase verval. As Saul self gaan, oorval die Gees hom ook. Hy trek sy klere uit en word self profeet. “Daardie hele dag en nag het Saul sonder klere op die grond gelê, sodat die mense gevra het: ‘Is Saul ook onder die profete?’”

Duidelik was daar in Israel profete wat in groepe bymekaar was en wat ekstatiese ervaringe gehad het (vgl bv ook 2 Kon.3:15).

Maar dit is net die een kant van die prentjie. Die verhaal van 1 Konings 18 vertel dat ook 450 profete van Baäl vir ‘n hele dag tot hul god geroep het. Toe Elia hul spottend uitdaag om harder te roep, “kerf hulle hul stukkend met swaarde en spiese dat die bloed oor hul loop” (vers 28). Noort skryf dat in hierdie geval die heidense profete deur ritmiese danse, geskree en self-verwonding in ekstase raak. Hieruit kan ‘n mens aflei dat ekstatiese ervaringe ook in godsdienste buite Israel voorgekom het – en dat profete van die Here hierdie soort van ekstase skerp veroordeel het.

Dit is dus nie verbasend dat daar mettertyd allerhande reserwe’s oor ekstase uitgespreek is nie. Hosea 9:7 veroordeel ‘n profeet as dwaas as hy ‘n ekstatiese gees het. Maar dit is veral in Deuteronomium 18 waar ekstase krities bekyk word. Ekstatiese aanvalle en trances is nie tipies van ‘n profeet nie. ‘n Profeet is volgens die gedeelte iemand wat die woord van die Here verkondig. En vir die egtheid van hierdie goddelike woord is daar ‘n toets: “as ‘n profeet iets in die Naam van die Here aankondig en dit kom nie uit nie en dit gebeur nie so nie, dan het die Here nie met die profeet gepraat nie.”

Maar dan is daar tog weer ook die bekende Joël 2:29-32 wat ook in Handelinge 2 aangehaal word. Alle mense word uiteindelik profete. En op pinksterdag is hierdie skrifgedeelte aangehaal op die mistieke ekstase van die gelowiges te verduidelik. Daar is net geen manier waarop ‘n Bybelleser verby die ekstatiese karakter van sommige mistieke ervarings in die Bybel kan lees nie.

Hierdie komplekse prentjie illustreer hoe mense oor eeue heen oor ekstatiese verskynsels gevoel het. Net gisteraand sit ek en kyk na ‘n DSTV program oor TBN waarin ‘n predikant sonder veel sensasie vertel van ‘n buitengewone ervaring wat hy ‘n jaar of 15 gelede gehad het. Hulle wys toe ‘n video van ‘n groot skare van mense, ten minste ‘n paar honderd, wat vir tien minute lank as groep ‘n ekstatiese belewenis gehad het. Hulle het aanhoudend op een toonhoogte gesing. Die prediker noem dit iets soos “the song of angels” – en die gesing was inderdaad ingetoë, harmonieus en heel ordelik. Die predikant self het voor op die verhoog gestaan, maar sonder om enige fratsagtige of sensasionele dinge te doen.

Bybellesers hoef dit nie vreemd te vind nie. Paulus skryf in 1 Korintiërs 12:10 en 28-29 oor al die verskillende werking van die Gees: kennis, wysheid, profesie, onderskeiding van die geeste, tale en uitleg van tale. Duidelik ruim hy plek in vir ekstatiese verskynsels. Maar hy lig nie een uit bo die ander nie en hy is verder nogal streng oor hoe hulle onder gelowiges moet funksioneer. Al hierdie gawes is daar om ‘n gemeente op te bou. Hy onderstreep in hoofstuk 14:5 en 12 dat al hierdie dinge tot stigting van die gemeente moet plaasvind. As sulke gawes opbouend is, het hulle ‘n plek in gelowiges se lewe. Maar Paulus is ook duidelik, al is hy in eerbied voor die werking van die Gees, ‘n man van gesonder verstand. Hy vertel hoe hy self “meer in tale spreek as” al die Korintiërs. Maar hy wil “liewer vyf woorde met my verstand spreek om ook ander te onderrig, as tienduisend woorde in ‘n taal” (vers 19). Alles moet uiteindelik welvoeglik en ordelik verloop (vers 40).

‘n Mens kry verskillende vorme van ekstase. Die Baäl-profete se ekstase is ‘n mooi voorbeeld van ekstreme ekstase. Indrukwekkend dreunsang hulle – sommer ure lank – en kerf hulle hulself stukkend. Maar terwyl baie sal saamstem dat die wilde ekstase onaanvaarbaar is, is daar ander vorme van problematiese ekstase wat dikwels ons aandag ontglip. ‘n Mens sou kon praat van die meer “ordentlike” vorme van ekstase. Mense beweer dan byvoorbeeld dat die Here op ‘n direkte, spesiale, bonatuurlike manier vir hulle “sê” om spesiale dinge te doen. En gewoonlik kan niemand hulle daaroor kritiseer nie omdat die kritiek dan as sondig, oneerbiedig of ‘n teken van swak geloof beskou word. Dit is asof hulle direk van die Here opdragte ontvang wat vir hulle ongewone, abnormale dinge laat doen.

Dit kan soms heel dapper klink. Soos ‘n studente-maat van my wat vir ons destyds geesdriftig en met harstogtelike oortuiging vertel het dat die Here vir haar “gesê” het sy hoef nie vir haar Rekenaarwetenskap eindeksamen te studeer nie. Hy sal sorg dat sy slaag.

Sy het natuurlik gedop. En omdat sy in daardie tye in ‘n klein, ywerige groepie betrokke was wat links en regs van die Here bevele ontvang het, het sy haar drie-jarige graad eers na ses jaar kon behaal.

Daar is gloeiende ekstase, wat, soos Paulus laat blyk, ‘n mens die rooi ligte laat sien. Daar is die minder gloeiende, maar nie minder onskuldige ekstases nie. Hulle rig baie vernieling aan – nie net in die lewe van mense wat sulke mistieke ervarings opeis nie, maar ook in die lewens van ander mense wat die slagoffers word van sulke visioene en openbarings wat sommiges op aanspraak maak.

Juis daarom moet hierdie spesiale ervaringe steeds weer deur ander gelowiges beoordeel en geweeg word. Paulus skryf in 1 Korintiërs 14:29: “laat twee of drie profete spreek en die ander dit beoordeel.” Hierdie uitspraak word ondersteun deur sy herhaalde klem daarop dat alle besondere ervaringe steeds weer die opbou en stigting van gelowiges moet dien. Wat tel is of hierdie dinge liefde stig (1 Kor.13).

Baie dikwels sal die egte mistikus besef dat die ekstatiese ervaring iets is wat sy of haar verhouding met God raak en daarom net in sy of haar eie lewe ‘n rol speel. Pascal het nooit met iemand oor sy ekstatiese ervaring gepraat nie – dit is eers na sy dood ontdek toe iemand ‘n rolletjie met die beskrywing daarvan in sy jas gekry het. Kyk juis ook hoe teensinnig praat Paulus oor sy eie spesiale ekstatiese ervaringe in 1 Korintiërs 12. Hy wil skaars daaroor praat, veral omdat mens maklik sou kon dink dat hy hom wat verbeel daaroor en daarop roem (vers 1). Hy kan selfs oor sommige dinge wat hy ervaar het, nie praat nie (vers 4).

Daar is die oorbekende verhaal van die prediker wat sy preek nie voorberei het nie omdat, het hy gesê, die Gees vir hom sou intree. Toe hy die Sondag op die kansel klim, toe sê die Gees vir hom hy was lui gewees.

Daardie unieke ervaringe, die kosbare ekstatiese oomblikke wat mense soos Pascal belewe het moet nie verwar word en ook nie met agterdog bejeën word oor goedkoop aansprake van mistieke ervarings nie. Die egte mistieke ervaring is so kosbaar dat die groot mistici eerder daaroor geswyg het – juis soos Pascal ook. Niemand kan die werking van God se Gees stuit of stuur nie. Maar waar die Gees oor mense kom, ook op vreemde, unieke maniere sal dit steeds weer helend, opbouend en tot stigting van die liefde werk.

Terug by daardie DSTV-program oor die tien minute van verrukking wat ‘n hele gemeente oorval het: dit is vir my ‘n buitengewone vreemde ervaring om daarna te kyk. Maar, wat my ook opval ten spyte van al my vrae, was hoe die predikant telkens weer vertel het dat dit ‘n jaar of tien gelede gebeur het. ‘n Absolute unieke ervaring vir hom. En dit het nie weer daarna gebeur nie. Intussen gaan die geestelike reis van daardie gelowige voort. Hulle moet elke dag opnuut weer die pad met God loop. Daar wag op hulle gewone kantoorure, normale familie-twiste, harde eksamen-voorbereiding, inspannende sport-oefeninge en wedstryde en alles wat die lewe normaalweg van alle mense, ook gelowiges vra. Daardie kortstondige tien minute is verby. As die tien minute met sy “sang van engele” maar vir hulle en vir almal wat die program sien, oortuig van die taal van die liefde kan dit sekerlik as werk van die Gees gesien word. Want ‘n mens kan die tale van mense en engele praat en tog nie die liefde, God se taal, praat nie. Daarom is egte mistiek liefdesmistiek. Wanneer God ons aanraak, is dit ‘n aanraking tot tot heling, tot binding, tot fluksheid, tot toewyding, tot onderskeiding, tot ontferming – tot, ten diepste, die liefde.