Die kerk wat nooit vergaan nie. Oor spiritualteit in 'n nuwe tyd

Dis weer ‘n Sondag-na-kerk-katkisante groep– die oggend dat die predikant die twintigtal jong skoolkinders in die oë kyk en weet hulle is deel van die inlywingskultuur wat ons aller lot is. Op so ‘n dag is dit maar altyd weer ‘n ding om mekaar oor die Bybel te bekyk. Daar is immers baie ander dinge wat kinders meer interesseer, besig hou en rondjaag. En om nou hierdie boek van eeue gelede in hulle wêreld in te dra? Hoe om die ou tyding nuut en fris aan te bied?

Daar is iets moois aan tradisies: dit bring rykdom, afronding, nuwe lewe, tevredenheid. Om gedoop te word, skool toe te gaan, die eerste sportwedstryd, die eerste sakgeld, hoërskool toe, Sondagskool toe en ‘n honderd ander gebruike. Die kinders self, hoe nonchalant en onbetrokke hulle ook al mag wees, wil iewers daardeur gaan en dit beleef – saam met hulle ouers, familie en vriende. Dit is hoe hulle deel word en behoort aan ‘n kring van veiligheid. Die kinders weet intuitief hoe belangrik tradisies is.

Die probleem, lyk dit vir ons dikwels, is wanneer die tradisies vir ons ‘n leefstyl wil voorsê wat vir ons onredelik wêreldvreemd lyk. Toe ‘n gemeente of twee informele kleredrag toegelaat het, het die kerk op groot skaal in ‘n kort tydjie volgepak gesit met mense in jeans en t-hemde. Pakke, dasse, hoede en de lot het oornag verdwyn. Ons speel deesdae CD’s in die kerk. Ons pas die liturgie vernuwend aan. In sommige kerke is daar nie meer orrels nie. In ons nuwe bedeling is daar tradisionele dienste, eksperimentele dienste, meditatiewe dienste, informele dienste, wyksdienste, gonsgroepies, omgee-groepe. Wat vir ‘n vroeëre geslag noodsaaklik was, was vir ‘n volgende geslag onbenullig.

Tradisies is mooi. Gesifte, getoetste tradisies is nog beter. En nuwe tradisies bring nuwe lewe. Dit, redeneer ons al jare, is die kerk tog – ‘n reformerende kerk: behou die goeie in die ou dinge en beleef dit nuut.

Die kerk leef saam met die tye.

Watter mistagogiese proses tog vind daar nie in kategese plaas nie. Dit is die tyd om die jong kinders aan die erfgoed van die kerk bekend te stel sodat hulle dit sinvol vind en boonop dalk ook net kan geniet. Die kerk doen baie, baie moeite hiermee – en tereg ook.

Maar dit bring my terug by my begin-storie:

En dit is nie altyd maklik nie. Baie hang af van die verhouding tussen kategeet en die kinders. Daar moet ‘n wedersydse begrip, respek en toeganklikheid wees.

Dis “kool,” het die nuwe predikant die Sondagoggend tydens die kategese-klas gedink, om homself vir die kinders heel aan die begin voor te stel as: “Ek is Kosie en ek hou baie van rooi wyn.”

Kool, het hy gedink het die kinders gedink, dankie tog ons het nie ‘n oude-doos dominee nie. Hy hou van sy wyntjie. En dit was sy manier om "nuut" en ontradisioneel te wees.

Om te dink: Dít was die begin van sy geestelike reis met die kinders.

Ek het nogal dikwels oor hierdie verhaal nagedink. Veral omdat ‘n mens so dikwels afkom op debatte oor die modernisering van die kerk en oor ‘n kerk wat wêreldvreemd is. Sulke tye is verby, word dikwels gesê. Ek dink byvoorbeeld aan Bonhoeffer se kritiek op die skeiding tussen kerk en wêreld en aan Guiterrez wat onderstreep het dat die ou onderskeid tussen die kerk as persoonlike ruimte vir vroomheid en ‘n onbekeerde, onderdrukkende wêreld onherroeplik verby is. Die kerk moet die wêreld in, in die wêreld leef en getuig en nie wêreldvreemd leef nie.

Ons is dus in 'n nuwe tyd van nuut kerk-wees.

En ‘n mens sien dit heel konkreet in allerhande bedieningstrategieë.

Maar wanneer word die grense oorgesteek van ‘n gesprek met ander oor geloof binne die wêreld waarin ons leef na ‘n verlies van eie identiteit? Wanneer word die kerk so deel van sy omgewing dat 'n mens nie meer die verskil kan uitwys nie?

Kyk maar na sekere bedieningstruuks. Ek sien op die internet ‘n video van ‘n predikant wat “kool” met ‘n motorfiets in die kerk inry. (En ongelukkig teen die muur vasjaag) – sien

http://comedy.com/2008/07/28/proof-that-jesus-has-a-sense-of-humor

In die kerklike kultuur kom daar skynbaar onskuldige nuwe dinge in: ‘n Getroue gemeente-lid wat deel is van ‘n gemeente waar dinge “nuut” gedoen word en waar jaarliks dus ‘n groot wynverkoping gehou word, (die gemeente is tog nou vir ‘n gesonde wynkultuur), hardloop rond vir skenkings goeie drank van goeie landgoedere. Oral waar hy kom, vertel hy vir vriende dat hy vir sy kerk se verkoping skenkings van goeie drank soek. (En dan - hartverskeurend die angel: hy doen dit terwyl hy en sy gesinslewe verwoes word deur sy alkoholisme waarvan net hulle weet en wat hulle wegsteek vir almal om hulle).

Of, ‘n gemeente wat toevallig eiendom besit wat skielik waardevol word en dit toe verkoop sodat dit miljoene rande inbring. En die geld op die aandele-beurs belê terwyl die buurgemeente nie meer hulle predikant kan betaal nie. Kool, hierdie besigheidssin van die kerk. Die kerk doen dinge anders en wil soos ‘n besigheid bedryf word.

Of, die geestelike leier wat in ‘n byeenkoms nogal met trots vertel hoe hy sonder skroom sy taal met vloeke en kru-hede peper. Dis mos tog hoe mense praat.... As hy, redeneer hy, soos 'n gewone mens praat, sal mense hom ernstiger opneem en hom nie as 'n verstokte wêreldvreemde predikant afskryf nie.

Kool. “Ek is een van hulle.”

Ons leef in ‘n kool-kultuur. Dis doodsonde om deesdae uit die oude doos te wees.

Dikwels word spiritualiteit ook as ‘n kool beweging beskou. Ons neem afskeid van die ou dinge en doen dinge nou “anders.” Ons is nou vryer, "geestelik" teenoor die outydse teologiese, dogmaties manier van dinge doen.

Spiritualiteit beteken inderdaad dat ‘n mens telkens deur jou verhouding met God voor nuwe uitdagings in jou lewe te staan kom. Nuut dink in nuwe tye! Spiritualiteit het ‘n besondere sterk kontekstuele karakter. Kyk maar net hoe sterf kloostergemeenskappe, so sterk en massa-groot in die vorige eeu, nou op groot skaal uit. Sulke vorme van spiritualiteit werk in ons tyd net nie meer nie. Mense beleef hul geestelike reis op totaal ander maniere.

Maar, steeds en altyd, word die kontekstuele karakter van spiritualiteit bedink in die lig van die geestelike pad wat mense deur die eeue heen geloop het. Dit is ‘n wesenskenmerk van spiritualiteit dt daar gedurig ‘n gesprek aan die gang is met die geestelike skatte van die kerk.

Dit is ‘n ragfyn balans tussen kontinuïteit en diskontinuïteit, tussen die ou-ou tyding en die nuwe tye, tussen by mense wees, hulle saam met jou neem, maar ook iewers vir hulle lei, stuur en weghou aan die hand van die geestelike erfgoed wat oor eeue heen sy waarde uitgewys het...

Dink maar aan die radikale woorde van Jesus aan sy tydgenote, die kerkleiers, die Fariseërs en skrifgeleerdes: Julle wat so vroom is, julle het “nuwe” dinge, jul “tradisies” op die wet as God se wil afgelaai. Julle het allerhande draaie bedink om ‘n ompaadjie te kry wat julle verby die eise van die wet sal neem. Maar, “Ek sê vir julle...” Die wet vra van julle om nie te begeer nie, nie te skei nie, nie ongevoelig te wees nie. Net die blote kyk na ‘n vrou is al verkeerd. Net die woedende gedagte is al moord, net die onvergewensgesinde houding is al lastering. Julle is te “kool”, te akkomoderend, te deel van ‘n kultuur, te ver van God se radikale eenvoudige wil. Julle byvoegsels van die wet is menslike aanhangsels, uitgedink om te akkommodeer.

Jesus het agter al die nuwe dinge van sy tydgenote teruggegryp na die eerste, duidelike, veeleisende wet van die Here – lank terug aan Moses gegee, uit die oudste van die ou geestelike bronne. En dit nog radikaler toegepas. Jesus se nuwe eis was dat God se eeu-oue wil absoluut gehoorsaam moet word.

‘n Mens betaal ‘n prys wanneer God met jou ‘n verhouding aanknoop.

Daardie kinders in die katkisasie-klas het hul wyndrinkende, vloekende, with-it predikant afstandelik aangekyk. Kinders het ‘n ingeboude antenna vir onegtheid. En kinders weet wanneer hulle ingedoen word. Hulle kan hul wêreldsheid met groter oorgawe onder hulle pelle en meelopers geniet. Daarvoor het hulle die kerk nie nodig nie.

Die enkele, begaafde mens kry dit goed om met ‘n kind in sy of haar taal op ‘n kool manier te kommunikeer. Maar meestal, maar meestal, is die kerk daar om iets mee te deel en veral uit te leef wat nêrens anders te vinde is nie.

Miskien, het ek al gewonder, verlaat mense juis die kerk oor al die nuwighede en mode-giere wat die kerk ingedra word.

En daar is niks of niemand so wispelturig soos mense wat ‘n kerk volpak omdat daar soveel opwindende dinge gebeur nie. Laat daar maar om die draai nuwe opwindender dinge gebeur, en die stroompie na die nuwer dinge om die draai word gou ‘n eksodus.

Kyk byvoorbeeld hierna (http://imagineyourself.ning.com/forum/topics/how-can-the-church-minister-to):

I personally think that it is important to point out that "contemporary worship" is not what our young people want. It almost always lacks substance and my friends and I are hardly willing to sacrifice "coolness" for substance. It doesn't matter if converts go down, because I'd rather have people in the church who are there for the content instead of how much fun they have singing rock songs. Besides, the average age of someone at a "contemporary service" is somewhere in the 50's or 60's in most churches across the country. The hippies need to get out of the way and realize that their time is up and the younger generation wants real worship. For our sake, restore the historic liturgy before it is too late.

Dit is 'n interessante opmerking wat, vermoed ek, in baie gevalle by ons ook geld. Al is dit waar dat 'n orkes in 'n gemeente net soveel tot 'n gees van aanbidding kan bydrae, is dit seker ook geldig dat dit ook kontra-produktief kan wees. Juis daarom is liturgiese vernuwing 'n groot en verantwoordelike taak. En tog - ek is nie so seker dat hierdie kommentaar heeltemal in die kol is nie. Mense woon in die ruimte van die kerk nie bloot net omdat daar “inhoude” is in die sin van “regte” dogma of “konserwatiewe” leerwaarhede nie.

Mense bly om 'n dieper rede in die kerk. Hulle sal baie van die kerk verduur. Baie foute en mislukkings. Wat tel is dat ‘n mens in die kerk God se teenwoordigheid ervaar – die mistieke verborgenheid van ‘n goddelike geborgenheid. Dan wil ‘n mens nie weet of die predikant van sy rooi wyntjie hou nie. En of die kerk se balansstaat mooi in die swart is oor al die aandele nie. Mense sit nie in die kerk oor die goeie wynveilings of die mooi orkes nie. Net so min sit mense in die kerk omdat vroue nog hoede dra of omdat hulle uit ‘n beker wyn drink of omdat daar so ‘n mooi orrel is of omdat evolusie afgeskiet word of ander mense verketter word nie.

Dis alles bysake.

Die kerk is die ruimte waar gelowiges God se aanraking wil voel, waar hulle saam met mede-pelgrims op reis is, waar daar gesoek word na God se wil. As die ou orreltjie maar krakerig speel, die predikant maar eenvoudig preek, die mense nie uitstallerig vir mekaar beïndruk of bespreek nie, die geldsakies darem nog klop, almal welkom is, is dit goed genoeg. Die hoofsaak, die gemeenskap van die gelowiges, dít is wat tel. Dié kerk, eenvoudig, sonder enige blink, op ‘n rots gebou en die plek waar God bly, sal nooit tot niet gaan nie.

Reinheid van hart. Om God te sien...

Cassianus het op ‘n stadium oor reinheid geskryf. Niemand by sy goeie sinne, skryf hy, sal heuning in ‘n vuil flessie gooi en dan wegbêre nie. So iets spesiaals en soets soos heuning gaan ‘n mens versigtig in ‘n goeie houer stoor sodat dit optimaal en veilig gestoor kan word om gereeld geniet te word. Daardie houer moet dus rein wees – anders gaan die heuning totaal bederf wees.

Die beeld kan ‘n mens op baie ander manier vertaal: ‘n boer wat wil saai, gaan eers die land ploeg, skoonmaak en voorberei vir die saad wat daarin gestrooi moet word.

Dit is die manier waarop ons die kosbare skat van die evangelie ons eie maak: ons berei onsself deeglik voor om dit te ontvang. In ons moet daar nie onsuiwerheid wees, blokkasies en hardheid nie.

Een manier om ons oop te maak vir God se stem op ons geestelike reis is om te streef na reinheid van hart. Die vers wat gewoonlik hiervoor gebruik word is Matteus 5:8: “Geseënd is dié wat rein van hart is, want hulle sal God sien.” Om God te sien (!) in kontemplasie, vra van die mens om ontvanklik te wees. Dit beteken reinheid, suiwerheid in ‘n mens se innerlike.

In spiritualiteit word suiwering en reiniging verbind met die stryd teen alles wat ‘n mens se lewe besoedel, teen kwaad wat ‘n houvas in ‘n mens se lewe gekry het. Opvallend genoeg vra dit van ‘n mens heel eenvoudige dinge, waar onder ook deur liggaamlike oefeninge. Een hiervan is om met toewyding, met jou hele liggaam, gees en verstand jouself aan die lees van goddelike woorde oor te gee. ‘n Mens kan ook deur te vas jouself geestelik instel op die geestelike reis en jouself reinig van alles wat jou terughou op daardie pad. ‘n Mens kan in tye van afsondering gaan nadink oor wie jy is, waarheen jy op pad is en wat God van jou vra – en jou daarop instel en jou voorberei.

Neem nou byvoorbeeld vas – wat ‘n liggaamlike aksie is met diep geestelike betekenis. Vas hoef nie net dramaties te beteken dat ‘n mens vir ‘n tyd ophou eet nie, hoewel die soort van harde, radikale oefening wel tog ‘n belangrike oefening in spirituele tradisies was. Dit is opvallend, byvoorbeeld, hoe voor Islam is op Christene in hul dae lange vas met Ramadan.

Om te vas was en is ‘n manier om jou aandag weg te neem van al die daaglikse beslommernisse en jou hart vir God oop te maak. Terselfdertyd is dit om jou innerlik leeg te maak sodat God ‘n mens kan vul. Oor vas is wonderlike dinge geskryf, wat afsonderlik aandag vra.

Vir my beteken vas meer as net dramatiese dae van onthouding van voedsel. Dit kan op klein, alledaagse maniere deel van ons bestaan word: in ons tyd waarin materiële dinge so hoog gereken word en mense dink hulle kan geluk kry in uiterlike dinge, kan ons baie meer van vas maak in die sin dat ‘n mens sny op dit wat jy as normaal en vanselfsprekend aanvaar. Eerstens, en mees vanselfsprekend, kan ons inderdaad veel soberder eet en drink. Deur versigtig te sny op alles wat onnodig is, word vas ‘n deel van ‘n mens se leefstyl. Deur elke dag te kies teen oordaad, kom ‘n mens in die gewoonte om sober te leef. En dit kan na ‘n mens se hele lewe uitkring: Dit kan miskien beteken dat ‘n mens besluit om in ‘n eenvoudige motor te ry. Of dat jy langer aan jou klere dra. Op die manier word jou vas, jou eenvoudiger leefstyl, jou sny op luukses en uitspattighede, ‘n styd teen hoogmoed, afwyserigheid en uitstallerigheid. En dit word dan ‘n oefening in nederigheid, eenvoud en oopheid vir die Groter Dinge. Deur van al die onnodighede en groothede af te sien, kom daar dan in ons meer ruimte vir God, vir geestelike dinge, vir ander mense.

Dit vat nie veel, deesdae, in ons kultuur, om jou lewe vol te maak met allerhande luukshede, soetighede en oordadighede nie. As ‘n mens op ‘n staptoer gaan, het jy net die broodnodige by jou, want die rugsak mag nie te swaar wees nie. Maar ai, as jy dan na die dag se swoeg langs die wonderskone wandel-roete, langs die vuurtjie uitspan met die stomende koppie koffie en die eenvoudige boelie-bief brousel op die stukke ou brood, is dit koningskos. En vir baie dae daarna, selfs as jy die aand in ‘n grand restaurant sit en jou vol stop aan groot biefstukke, praat ‘n mens nog oor daardie staptog – oor die skoonheid daarvan. En dit doen ‘n mens omdat dit so ‘n spesiale geestelike ervaring was.

Des te meer op die geestelike reis: al die bravado’s, die slimmighede, die uitstallerige lewens van ons gepronk, lyk so onvervullend en so leeg langs die eenvoud van nederigheid, ontferming, omgee en liefde van hulle wat God se pad loop. Moeder Theresa of die president van Amerika?

Om gestroop te word, om gereinig te word van alles wat ‘n mens se siel uitverkoop! Dit is die uitdaging. Dit is die reines van hart wat God sal sien. Dit is hulle wat die oordaad afgesweer het wat sal ontdek hoe soet, so soet die heuning van God is.

Geestelike begeleiding is 'n waagstuk. Oor heilige luister in die mistagogie (6)

Die geestelike leier en die een wat om geestelike begeleiding vra soek albei om God te dien, nie bloot om sekere probleme in hul lewe uit die weg te ruim nie.

Vir albei gaan hulle gesprek om ‘n verhouding met God - dit is in die eerste plek 'n geestelike ontmoeting.

En albei van hulle is saam verenig as kinders van dieselfde God. Hulle is geestelike broers en susters wat verbind is aan dieselfde Here. Wanneer hulle bymekaar is om God se wil vir hulle lewe te soek, is dit ‘n spesiale tyd vir hulle – hul deel heilige grond. Hulle word dus deur hulle geloof in God op 'n spesiale manier aan mekaar verbind - met al die mooi dinge en die verantwoordelikhede wat dit meebring.

Maar hoe lyk die verhouding van die geestelike begeleier met die een wat geestelike wysheid soek nou heel prakties?

Normaalweg het geestelike begeleiding te doen met ‘n persoon wat iemand opsoek wat hy of sy vertrou. Dit is een mens wat ‘n ander mens nader. Meestal is dit dus 'n individuele ervaring. Dit kan soms ook wees dat ‘n groep vir iemand begelei. In sommige moeilike omstandighede kan dit selfs nodig wees om iemand deel te maaak van ‘n groep wat die geestelike begeleiding oorneem. Dan word 'n mens deur verskillende persone uit 'n groep geestelik begelei.

Daar is een belangrike voorwaarde vir geestelike begeleiding: die verhouding tussen die begeleier en die begeleide mens moet wederkerig wees. Hulle is op mekaar ingestel en put uit hul ervaringe om met mekaar te kommunikeer. Die een het nie 'n houvas op die ander een nie. Hulle gee hulleself vir mekaar.

Maar terwyl hulle ‘n geestelike pad saam met mekaar loop en mekaar beter leer ken, kom daar rypheid en insig wat die gesprek en die begeleiding verder in ‘n rigting neem. ‘n Mens kan nooit die uiteinde van so ‘n geestelike begeleidingsproses vooruit bepaal nie. In die sin is die gesprek altyd oop en word dit deur die gang van sake bepaal.

Aan die een kant bestaan so 'n geestelike begeleiding uit heel eenvoudige sake: Die geestelike leier en die begeleide sal allerhande afsprake maak. Hulle kom ooreen oor eenvoudige dinge soos wanneer, hoe dikwels en waar hulle met mekaar sal gesels.

Daar is egter meer. ‘n Deurslaggewende voorwaarde vir geestelike begeleiding, skryf Waaijman, is wat gebeur wanneer die twee mense bymekaar is. Die begeleiding bestaan naamlik uit ‘n “heilige” luister. Die mistagoog moet eintlik op twee maniere luister. Hy of sy moet hoor wat vir hom of haar gesê word. Maar daar moet ook dieper geluister word na wat God vir die geestelike reis van die begeleide wil sê. Dit geld ook vir die begeleide mens: die een wat sy hart uitstort aan die ander moet bereid wees om dan te luister wat die begeleier vir hom antwoord. En hy of sy moet ook bereid wees om te luister wat God in daardie woorde vir hom of haar meedeel.

Heilige luister!

Luister is nie maar net 'n verstandelike ding nie. As ek vir iemand vra om iets te doen, kan hy dit hoor en mooi vind. Maar wanneer dit deel word van sy lewe en hy doen wat bespreek is, luister hy daarnaa.

Natuurlik geld dit dan van die een wat hulp soek. In sy lewe moet hy luister.

Maar daar is 'n vreemde aspek van die mistagogie - en dit is dat die mistagoog self ook moet luister. Trouens, 'n sleutelaspek van die mistagogie is dat die mistagoog juis 'n luisteraar is en nie net bloot 'n prater nie. Baie dikwels sal die geestelike begeleier agterkom dat hy dinge hoor wat vir hom vreemd is of wat sy nog nooit gehoor het nie. Dit kan dan vir hom ‘n probleem wees om nie sommer dadelik in te gryp en duidelike antwoord te gee nie. Maar ‘n mens mag nooit met jou eie vooroordele ‘n ander een summier voorsê nie. Dit kan gebeur dat God ‘n mens as die mistagoog deur die mistagogiese proses neem waar ‘n mens nie wil wees nie. Jesus wou nie die Siro-Fenisiese vrou genees nie. Vir hom was Israel eerste aan die beurt. Maar in die gesprek tussen hulle het Jesus verander en het hy ingeval by God se groter plan van die evangelie vir die heidene. Hy het haar verlange en haar vrae gehoor. En terwyl hulle daar bymekaar was, het hy ook geskuif – is hy ook getransformeer.

Dit is die groot, groot voorwaarde in die mistagogie. Dit is nie maklik om te luister na ander nie. Dit is nog moeiliker om te aanvaar dat iemand sy of haar verhouding met God anders kan beleef as hoe jy jou verhouding tot God beleef.

Die mistagogiese proses kan dikwels dus nie net die een wat om hulp vra verander nie. Maar dit kan ook die begeleier verander. In die mistagogie gebeur dit dus dat ‘n mens as die begeleier krities na jou eie verhouding met God kyk in die lig van wat die ander sê. Hoe sou Petrus tog ooit saam met Kornelius ‘n opwindende nuwe pad geloop het as hy nie uiteindelik sy eie vooroordele laat vaar het en besef het dat ook sy eie geestelike reis moet verander in sy begeleiding van ander.

Dit is nie maklik om te luister na ander nie. In ‘n geestelike gesprek kan dit nogal groot veranderinge in jou eie lewe veroorsaak. Jy stel jouself nogal bloot as jy begin om te deel aan die geestelike reis van ander mense.

Hoe weet ons dit tog nie! As 'n mens 'n lang pad met mense geloop het, kyk jy met nuwe oë na hulle. Maar jy kyk ook soms met nuwe oë na die probleme waarmee mense worstel. En soms gebeur dit dat jy met nuwe oë na God kyk as jy eers in mense se geestelike reis ingetrek is. As jy voorheen maklik vinger gewys het, word jy dalk die eerste een wat wil troos, ondersteun en omgee. Jy kry soms skaam omdat jy voorheen so maklik veroordeel het en so maklik gekritiseer het.

Die lang, lang en intense gesprek wat ek jare terug met die Arabiese Christen gehad het oor sy geestelike reis het my oë vir die res van my lewe oopgemaak vir die tragedie van die Midde-Ooste, vir die uitsigloosheid van oorlog en wapens, vir die noodsaak van vrede en vir die harde kante van Israel se politieke aksies. My maklike antwoorde het skielik swaar in my maag begin lê. Hulle nood het ook my nood geword.

Dit is 'n waagstuk om betrokke te raak.... Self-implikasie!

Wanneer dit lyk of God se wil vir my lewe nie utiwerk nie. Oor die mistagogie (7)

Ek lees ‘n artikel (“Healing the Butterfly: Reflections on the Relationship between psychotherapy/counselling and Christian spiritual direction” van Peter Tyler in Vinayasadhana. Journal of Pscyho-Spiritual Formation) wat oor mistagogie handel. Die skrywer onderskei tussen Geestelike begeleiding, berading en psigo-terapie. Geestelike begeleiding soek die groei en transformasie van die pelgrim. Die pelgrim soek ‘n geestelike begeleier in wie hy of sy baie vertroue het, vrywillig op met spesifieke versoeke waarop die begeleier dan reageer. In ‘n veilige ruimte word die gesprek met die pelgrim op ‘n sagte, goedgesinde manier gevoer. Anders as in terapie, word geestelike begeleiding nie op ‘n spesifieke tema gefokus en sommer net afgesluit nie. Dit kan oor ‘n lang tydperk plaasvind. En anders as in terapie, gaan dit in geestelike begeleiding om sulke sake soos geestelike groei, gebed en ‘n geloofsgemeenskap waarvan die pelgrim deel uitmaak.

Wat my bybly van die artikel, is die opmerkings oor die dinge waarna ‘n mens as pelgrim verlang. Ons wil graag almal ‘n opwindende, gelukkige lewe hê. Soms ervaar ons intuïtief ‘n besondere visie vir ons lewe. Dit is ‘n pad wat lyk of dit vir ons geluk en opwinding kan bring. En tog – as ons daarna verdere besluite moet neem, bring dit nie vir ons altyd die geluk wat ons soek nie en word die innerlike vrede wat ons ervaar het, van ons weggeneem.

Tyler skryf: Iemand kan soek na ‘n geestelike lewe vol opwinding en geluk, maar só ‘n lewe kan destruktief wees.

Ons, skryf iemand soos Ignatius van Lojola in sy geestelike oefeninge, kan dikwels ‘n besondere geestelike ervaring hê. Dit oorweldig ons en ons voel dit lei ons om sekere besluite te neem. Maar as ons dan daardie besluite begin neem, begin dinge verkeerd loop en oorval onsekerheid en ongelukkigheid ons.

Daar is, volgens baie van die bekende mistagoë, ‘n belangrike reël om te onthou: ons moet ons besondere geestelike ervaringe altyd meet aan die gevolge daarvan. Oplossings van ons probleme wat ons nie regtig ‘n gevoel van vrede en vervulling gee nie, is nie regtig oplossings nie. As ons geestelike ervaringe, hoe opwindende hulle ook al mag wees, vir ons na groter onvrede en onvergenoegdheid lei, is dit tyd dat ons baie diep daaroor nadink.

En tog, aan die ander kant, moet ons ook versigtig wees om geduld te beoefen. Ons het ‘n aanvoeling dat ons geestelike reis in ‘n sekere rigting moet loop. Dit is nie atlyd duidelik hoe dit moet gebeur nie. In sulke tye van vertwyfeling, moet ‘n mens rustig bly. Ons moet vashou aan wat ons as God se wil vir ons lewe aanvoel, maar ons moet tyd toelaat om te ervaar hoe dit moet gebeur. As daar dinge in ons lewe inkom wat ons nie laat groei nie, is dit tyd om stil te raak en opnuut weer na te dink (discernment/ onderskeiding) oor hoe die pad vorentoe moet loop.

Juis in so ‘n situasie kan ‘n geestelike begeleier, ‘n mistagoog, ‘n deurslaggewende rol speel!

God se teenwoordigheid in geestelike begeleiding. Oor die mistagogie (6).

Op ‘n keer is daar ‘n sagte klop aan my voordeur. Toe ek die deur oopmaak, stap die vrou vinnig in sonder om te wag om ingenooi te word. Ek was bietjie uit die veld geslaan, al het ek haar goed geken. Ek het hulle dikwels raak geloop en ons het mekaar altyd vriendelik gegroet en altyd gesels oor ditjies en datjies. Maar sy was nog nooit by my op besoek nie en ek het ook nie verwag dat sy ooit by ons huis so aankom nie. Dit was voorwaar ‘n onverwagte oomblik.

Sy het daardie dag met my oor ‘n baie persoonlike saak kom praat, maar, het sy vir my gesê, sy wil nie hê dat iemand moet sien sy het by die pastorie ingeloop gekom nie. Sy sou tuis deurgeloop het as dit uitgekom het dat sy hulp gesoek het, het sy vertel.

Wat my tóé sommer al boekdele vertel het. Jare van seerkry wat sy moes wegsteek van ander, veral van die predikant. Lang tye van intimidasie wat haar moes geknak het en wat sy alleen moes verduur. Sy kon in daardie tyd nooit op geestelike ondersteuning staat maak nie. In ‘n sekere sin sou sy daarop kon gereken het. Ek het haar wel by tye op ‘n Sondagoggend raakgesien. En ek het gereeld by hulle huisbesoek gedoen. En daar was ‘n tydjie dat hulle wel geestelik besonder meelewend was. Maar dat iets nie altyd reg geloop het nie, kon ‘n mens in retrospektief duidelik besef: Sy en haar familie was nie mense wat gereeld in die eredienste gesit het nie en hulle het veral byltjies te slyp gehad oor een of twee dinge in die kerk wat hulle nie aangestaan het nie.

Op daardie dag kon sy nie verder nie. Sy was stukkend. Ons gesprek was lank en intens. Jarelange frustrasie en pyn is voor my uitgestort. Sy was, het sy vertel, veral gebroke oor die liefde wat in haar huweliksverhouding tot niet is.

Op ‘n stadium tydens my gesprek met haar op daardie middag het ons gepraat oor die liefde wat God vir ‘n mens skenk wanneer daar iemand kosbaars in jou lewe inkom. As só ‘n kosbare verhouding tot niet gaan en diepe wrewel of hatigheid in die plek daarvan kom, maak dit soms sin om te vra wat dit dan was wat jou oorspronklik by daardie ander mens uitgebring het. Wat het jy in daardie mens raakgesien in daardie eerste weke, maande en jare van ‘n verhouding wat opwindend en ryk was? En, kan ‘n mens iets daarvan weer probeer terugvind wat die skade van jare se vervreemding ongedaan kan maak?

Ek weet nie regtig of hierdie wending in ons moeilike gesprek die antwoorde gebring het waarna sy op soek was nie. Maar ek kon sien dat sy in haar seerkry Boontoe kyk. En na ons gebed aan die einde van ons gesprek is sy stil-weg, maar met oë vol trane, terug huis toe. Later het sy my gesê dat sy vir die eerste keer in jare weer liefde in haar verhouding kon terugvind.

Ek verwonder my dikwels oor daardie gesprek. Vandag besef ek dat al die ligter oomblikke, al die kere dat ons oor koeitjies en kalfies gesels het, die kere dat ek by hulle aan huis op huisbesoek was en ook oor die moeilike kerklike kwessies met hulle moes gesels het, reeds die begin van die mistagogiese reis was wat uiteindelik sou lei tot daardie dag toe sy nie meer verder kon en kom hulp vra het oor iets waarvan ander geen benul gehad het nie.

Ek was verbaas oor die besoek veral ook omdat hulle wêreld en myne so totaal verskillend was. Ek was nie voorbereid daarop dat sy nou juis teenoor my haar verhaal wou vertel nie. Daar was te veel wat ons geskei het van mekaar.

‘n Mens sou maklik hieroor allerhande ander patrone van ongelykhede wou skep: sy was die soeker. Ek was die klankbord. Sy was die een met die vrae, ek moes die gesprek oor die vrae lei. Sy was in ‘n doodloopstraat en onseker in haar worsteling om God se wil in haar lewenskrisis te ontdek. Ek moes saam met haar tastend vra na God se teenwoordigheid in haar lewensituasie.

Maar tog, besef ek vandag met nog groter verwondering, was daar iets diepers aan die werk wat ons twee wêreld laat oorvleuel het. Ons albei bedink dít wat met ons in ons lewens gebeur in terme van ons verhouding tot God. In ons gesprek was ons albei bewus dat ons God se werking in ons lewens aan die ervaar was. Ek het in haar onverwags iemand raakgesien wat besef het dat haar lewe nie so kan aangaan nie en dat dit nie God se wil kan wees dat haar lewe so vernietigend moes loop nie. Sy het uit haar ervaring van haar geloofslewe geweet dat God iets anders as so ‘n lewe vir haar beskik. En terwyl ek met haar gepraat het, het ek besef dat God hier in haar verlange na die diepere, die mooiere, die liefde aan die werk was.

As ons voorheen kennisse was, gespreksgenote, was ons hier kinders van God wat tydens hierdie gesprek op heilige grond was. Ons was nou geloofsgenote.

Ons gesprek het, soos Waaijman dit stel, ‘n intenser bewussyn by ons albei meegebring terwyl ons as mede-gelowiges oor God se wil vir ons lewens gepraat het. Dit is in ‘n sekere sin ‘n mistieke ervaring dat twee mense wat in ‘n geestelike begeleidingsgesprek bymekaar is, besonder bewus kan word van God se teenwoordigheid. Ons het albei gedeel in dieselfde goddelike werklikheid. Heilige grond.

In die mistagogie, dus, weer eens, gaan dit nie om ‘n mistagoog wat wyslike raad gee aan ‘n soeker nie. Dit gaan om die dieper, gedeelde goddelike werklikheid. By die geestelike begeleider en die geestelike begeleide mens is God teenwoordig.

Dit is so maklik om antwoorde uit te deel... Oor die mistagogie (5)

Kan ‘n mens oorywerig wees in die geestelike begeleiding van ander? As mense na jou opsien, as jy in ‘n posisie van vertroue is, kan ‘n mens jou vinnig in ‘n kultuur van “die wyse mens” verloor en dan die mooi rol van die wyse een wil speel. Dan is jy die “raadgewer” wat links en regs vir mense die rigting aanwys. Dan weet jy dikwels sommer na die eerste paar minute al hoe om die situasie op te som en waarop dit afstuur.

Jy stap in by die hospitaalkamer en vertel vir die een wat siek is sommer so maklik ‘n mens verstaan nie nou nie – jy sal eendag wel verstaan. Of jy laat hoor vir die ouers wat ‘n kind verloor het, heel eenvoudig dat ‘n mens die Here moet vertrou – die Here weet dan altyd die beste. Of jy spoor mense aan om maar net te glo en alles sal regkom.

Ons het sulke bruuske oplossings: “Moenie jouself te ernstig opneem nie, hoor.” “Ander mense sit met dieselfde probleem. Wees dankbaar dat jy ten minste nie so sleg af is soos hulle wat swaarder ly nie.” Dit glip so maklik uit ons mond. En dan skud ons hulle hand, klop hulle op die skouer en stuur hulle weg om hul paadjie te loop.

In ons kassie vol raad het ons ‘n hele klomp kitsantwoorde wat ons oor die jare opgepot het. En op mense afgelaai het.

Ons is oorywerig om vinnig en helder klinkklare “antwoorde” te verskaf.

En dit terwyl die mistagoog dikwels sal swyg eerder as praat. En dikwels eers met God sal praat voordat die antwoorde en reaksies te maklik opgeklits word. Paulus skryf in Kolossense 3:3 dat ons lewe verborge is in God. Mense, skryf hy, moet liewers hulle gedagtes rig op die dinge wat daarbo is, nie op die dinge wat op die aarde is nie. As ons lewe dus verborge is by God, is die lewensdinge nie altyd so kitshelder op te som soos wat ons dink nie. En daarom moet ons dikwels lank by God vertoef voordat ons iets van die lewe begin begryp en ‘n liggie op ons donker geestelike reis begin val. Iemand wat ander wil bedien, wil ondersteun, wil “raad” gee, moet leef uit ‘n lewegewende verhouding met God. Hoe kan ons God se verborge wil saam met ander soek as ons nie naby aan God leef nie?

Die mistagoog is gedurigdeur bewus van sy of haar totale afhanklikheid van God. Die mistagoog is ‘n kontemplatiewe persoon, aldus Waaijman, wat sy of haar hart instel op God elke keer as hy of sy ‘n pad met mens stap.

Die oomblik as iemand in die studeerkamer instap, wanneer ‘n mens die hospitaal-kamer binne-loop, rig ‘n mens jou hart op God.

Daarom bring die geestelike leier, die mistagoog, tyd deur by God. En praat die mistagoog met God.

Dit is nie maklik om die geestelike reis af te lê nie. En ons moet ook nie maak of dit maklik is nie. Dikwels neem dit tyd, baie tyd. Dikwels vra dit luister, versigtig luister. Nog meer kan dit beteken om stil te wees, absoluut niks te sê nie. Dit kan wees – en dit kan nogal meermale gebeur – dat die mistagoog moet sê: “Hier kan ons nie sommer net antwoorde kry en uitdeel nie. Laat ons wag op die Here.”

Trouens, in die mistagogie gaan dit om God te ervaar. En die geestelike begeleier ondersteun die een wat soek, om by God te wees eerder as om uit te vind wat om te doen.

Hoe sal ons dit tog weet as ons nie ons harte op die verborgene rig nie? Hoe nader ‘n mens aan God leef, hoe nader kan ‘n mens by iemand kom wat in lewensnood verkeer en om hulp vra.

In die mistagogie gaan dit nie om hulp uit te deel nie. Dit gaan om in God se teenwoordigheid te leef – voor ‘n mens die reis van ander met hulle deel, terwyl ‘n mens die reis met hulle loop en veral ook as ‘n mens hulle in jou gebede by God onthou vir die reis wat hulle sonder jou loop. Kyk maar net na Paulus se briewe – en hoe dikwels, baie dikwels, hy sy gemeentes by God onthou het...

Die mistagoog is ‘n geestelike mens, ingestel op God se Gees.

Fynbos en groot glips

Die talk of the town:





Dis in hierdie dae bitter om Ingels te wees, nou na die sokker-game van die sokker-moeder wat gelykop teen Amerika afgeloop het.

Die doelwagter, Robert Green, se glipsie toe hy die bal in sy eie doelgebied laat inrol het, het die manne op die eilandjie skoon stil gehad.

Dit is hartverskeurend.

Maar nou is daar 'n paar stories:

Waarom laat Robert Green jou aan Eskom dink? Hulle laat jou albei op 'n kritieke tyd in die steek.


En blykbaar het Gerrard, die kaptein, na die wedstryd laat weet: Die hele span staan agter Robert Green. 'n Siniese ou het gereageer: dit is nogal terugskouend 'n goeie plek om te staan.

Bitter. Al hierdie bitterbekke. Of hulle nou nooit in hulle lewens foutjies gemaak het nie...

Maar by al die hartseer en grappe, is daar hierdie pragtige foto wat vertel van spangees....




Maar ai, die hartseer slaan dik uit op Terry en Green se aangesigte...


Nietemin, terwyl Green ons aan ons menslikheid herinner, het die wintertyd my oor die naweek in Gouritz weer eens verras. Fynbos is die Here se groot gawe aan ons land. In die vaal barheid van die winter, is die helder groen 'n byna mistieke teken van lewe.

Ek het die foto's vanoggend op pad terug geneem. Sommer langs die pad. Tussen die kaal, bruin klippe slaan hierdie spatsels van geil groen op, afgewissel met kelkies-blomme.

Fynbos laat my altyd aan God as die groot kunstenaar dink...

Op soek na ‘n dieper verhouding met God. Die sentrum van mistagogie (4)

Dit tref my steeds hoedat mense gedurig weer hul verhouding met God bedink. Die verhouding met God is nie eintlik iets “staties” waarmee ‘n mens in jou skik is nie. Daar is altyd weer oomblikke wanneer ‘n mens rondtas na helderheid, rigting en antwoorde op hartsvrae.

Dit is in sulke worstel-tye dat ‘n mens na iemand anders gaan om “raad” wat betref jou geestelike lewe. En hierdie uitreik na ander word gebore uit ‘n mens se verlange om ‘n dieper verhouding met God.

In alle vorme van mistagogie of geestelike begeleiding kan ‘n mens ‘n sekere basiese patroon met verkillende dimensies herken, soos uitgewys in ‘n vorige blog. Maar die patroon het ‘n sekere sentrale fokus. Dit gaan naamlik daarin om iemand wat begelei word in sy of haar verhouding tot God. Wanneer ‘n gelowige iemand vir geestelike begeleiding nader, staan daardie persoon se verhouding tot God sentraal.

In die mistagogie staan die soeker in die sentrum. Hy of sy is die een wat om hulp, om begeleiding, om ondersteuning vra – maar altyd omdat hy of sy op soek is na God en verlang om te groei in sy of haar verhouding met God.

Die soeker vra dieper vrae – soos byvoorbeeld wat God vir hom of haar wil sê. ‘n Gelowige wil graag weet wat God wil kommunikeer. Maar die soeker wil ook weet hoe om op God se wil vir sy of haar lewe te reageer, hoe om steeds weer nader aan God te kom en hoe om die hierdie verhouding prakties uit te leef.

‘n Mens, skryf Waaijman, kan hierdie sentrale fokus in die mistagogie op baie ander maniere formuleer:

• Dit gaan om God se “roeping” hoor en hoe om in geloof daarop te reageer.
• Dit gaan om na die Woord van God te luister: nie net na die uiterlike woorde nie, maar ook in die innerlike woord in ‘n mens se hart.
• Dit gaan om ‘n ruimte vir die Heilige Gees waarin ‘n mens kan leef en werk.
• Dit gaan om God se woord in die daaglikse lewe en hoe om gelowig daarop reageer.
• Dit gaan om ‘n mens se verhouding tot God te laat groei, te laat verdiep en intenser te laat word. Die gelowige besef hoe hierdie verhouding gegrond is en na vore kom in Christelike verhoudings en in groeiende self-aanvaarding.
• Dit gaan om die teenwoordigheid en werking van God se liefde in iemand se lewe.
• Dit gaan om ‘n mens se daaglikse ervaringe te verbind met die dieper dinge, met godsdiens en met geloof.

Maar wat beteken dit alles nou konkreet en hoe word hierdie begeleiding prakties gedoen?

Mense heg baie waarde aan Bybellees, gebed, stilte en afsondering om meer helderheid in hul verhouding tot God. Dieselfde geestelike oefeninge kan ook in die mistagogie gebruik word: Wanneer ‘n mens met iemand oor sy of haar verhouding met God gaan praat, maak dit sin om eers in gebed stil te raak. Net so kan ‘n mens ‘n geestelike gesprek met gebed eindig. Maar, sou ‘n mens kon vra, waarom kan ‘n mens nie tydens die geestelike gesprek soms oorgaan tot gebed nie? Daarna kan die gesprek weer voortgesit kan word. Die gespreksgenote kan soms in uitdagende en moeilike oomblikke, of wanneer besondere wysheid nodig is, ‘n besondere behoefte om gebed ontwikkel. Geestelike begeleiding hoef nie altyd uit ‘n gepratery te bestaan nie. Soms kan die gespreksgenote sinvol in stilte bymekaar wees, of eers ‘n gedeelte uit die Bybel saam lees. Al hierdie dinge beklemtoon dat die gesprek steeds weer om God gaan. Die soeker verlang om God te hoor, om na God te luister, om God te volg en om god in liefde te dien. Dit is die begin en einde van mistagogie.

Gebedmaats....

Ek kan my indink hoeveel plesier daar in die hemel oor hierdie gebed is....







(http://www.piffe.com)

Om die rooidag wakker te maak in tye van seerkry....

Ek het vir my skrywes verlede week oor die mistagogie iewers raakgelees dat ‘n mens tydens jou geloofsreis begelei moet word om te soek na God se wil in al die donker dinge wat oor jou pad kom.

Natuurlik is dit nie, besef ek al hoe meer, dat jy daarmee sê dat God die donker dinge oor jou pad bring nie. Baie dikwels is dit jy self wat donkerte oor jou aftrek. Of soms word jy die een wat raakgeslaan en verniel word in ander mense se oorloë. Die kwaad in die wêreld wat ook jou tref, hoef nie na God herlei te word nie.

Maar 'n mens moet wel onderskei hoe wil God jou lei in die kwaad wat oor jou kom – van watter kant af ook al dit na jou toe uitgedeel word. As jy ly onder jou eie mislukkings of onder die wonde van ander mense se vuishoue, is die vraag: waar vind ek God in hierdie tyd?

Toe ek hieroor geskryf het, het ek besef, onmiddellik, dit is ‘n stuk geestelike dissipline wat van jou gevra word. Want meestal, as jy pyn het, gaan sit jy en kry jouself jammer daaroor. Jou visie verdof. Jy kyk vas in die donkerte. Die lewe kom tot ‘n stilstand en donkerte kan jou maklik beklem.

Dit is dan dat jy ‘n slagoffer word. En `n slagoffer wat vir hom- of haarself sit en jammer kry, help niemand nie. Nie vir mense om hom of haar nie - ook nie die slagoffer nie. Mense is jammer vir `n slagoffer. En jammerte is nie altyd `n goeie ding nie. Dit help veral nie die slagoffer nie.

Dit vra nogal van ‘n mens om in tye van seerkry verby jou seer te kyk en te vra waarheen God jou in daardie tyd wil neem. Dit verg 'n stuk dissipline om dit te kan doen.

Daar is nie een, duidelike antwoord nie. Daar is duisende moontlike antwoorde op die vraag na die pad wat God met ‘n mens wil loop in tye van seerkry.

Maar oor een ding is daar nie twyfel nie. In tye van seerkry wil God die een wat ly in die goddelike teenwoordigheid bring. Dit is juis die mistieke ervaring dat 'n mens in jou ervaar hoe jy in die donker na God se nabyheid wil gaan soek, daar waar ‘n mens veilig en geborge is. Dit is "bo-natuurlik", verby ons instinkte en menslike natuur dat ons hierdie goddelike oomblik het om verlangend te vra na die diepere, dit wat onder die oppervlakte skuil.

Die pad wat God met ‘n mens wil loop is die pad verby jou seerkry na die plek waar God by jou wil woon. Soms sal die blote wete dat God jou nie aan jou lot sal oorlaat daar waar jy langs die pad onder die rowers verval het nie, al klaar ‘n troos bring en ‘n mens vul met vrede. Net die gedagte dat ‘n mens verby die donker na die Lig kan soek, kan al genoeg wees. ‘n Mens weet nie waar dit gaan eindig nie, hoe lank die wonde sal neem om te genees nie, maar die vrede is daar dat God die pad met jou sal loop. En die geestelike dissipline kan dit by ‘n mens inskerp: om altyd weer, in daardie tye, die Verborgene te soek.

Dit tel jou kop op. Soekend vra jy dan, in hierdie donker tye, terwyl jy verby jou seerkry kyk, waar jy God sal vind. En dit is al ‘n groot stap vorentoe. Want om na God te soek, verby jou seer, is ‘n stuk relativering van dit wat jou verniel. Jy laat nie toe dat jy `n slagoffer van pyn word nie. Meer nog, jy leef uit die wete van die rus in die skadu van die Allerhoogste se vleuels.

Dawid, sê Psalm 57, moes, onverstaanbaar genoeg, vlug van Saul die een wat so naby aan hom was. Hy is tussen leeus, sing hy in vers 5, tussen mense wat hom wil verskeur. Hulle tande is spiese en pyle, hulle tonge is skerp swaarde. Dan, nog altyd in die grot, bedreigd deur Saul, roep hy,

“Ek voel weer veilig, o God!

Ek wil ‘n lied sing, ja ek wil sing.

Ek wil vroeg opstaan, met harp en lied wil ek die rooidag wakker maak!”

En dit sing Dawid, benoud, in die donkerte van die grot terwyl hy wag op die Lig...

Depressie

Depressie, word dikwels gesê, is die siekte van ons tyd. Dit ontsien niemand nie. Ook nie hulle wat naby aan die evangelie leef nie.

Aan die een kant is daar ‘n vorm van endogene depressie wat, gelukkig, suksesvol deur medisyne behandel kan word. Maar selfs in die meeste van hierdie gevallse is daar medici wat aanbeveel dat die behandeling gedurig weer bekyk en aangepas moet word. En natuurlik is dit belangrik om die behandeling nie net uit die neem van chemiese middels te laat bestaan nie. Dikwels kan byvoorbeeld ook oorweeg word om aanvullend stress faktore te verwyder, om tydelik uit ‘n beklemmende omgewing weg te kom of om versigtig na dieet en goeie oefening te kyk.

Tog moet ‘n mens ook onderskei tussen depressie en, wat in die mistiek bekend staan as die donker nag van die siel.

In die mistieke literatuur word baie gemaak van die donker nag van die siel. Dit is tye wanneer gelowiges voel hulle het alle kontak met God verloor of hulle geloof word deur donkerte oorweldig. Een van die beroemdste voorbeelde is Moeder Teresa se onthulling oor haar ervaring dat God afwesig was in haar lewe – en dit oor baie jare. Jan van die Kruis het uitvoerig en aangrypend hieroor geskryf. Hierdie soort ervaring van verlatenheid is besonder intieme en teer gevoelens waaroor ‘n mens liewers moet swyg as om te vinnig te praat en, nog erger, maklik harde oordele te vel. Nog dwaser sou wees om dit as depressie te beskryf.

Die donker nag van die siel moet nie as depressie misverstaan word n ie. Dit is ‘n besonder intense geestelike ervaring waarin die gelowige mens om God worstel.

Maar daar is ‘n ander kant van die saak wat ook bedink moet word. Dit het te doen met die manier waarop sommige mense die mag van depressie oor hulle te bowe gekom het.

Ek dink in die tyd aan `n verhaal wat ek verlede jaar iewers lees van ‘n vrou wat vertel dat sy jare lank op anti-depressante was en steeds weer ‘n gevoel van geluk en tevredenheid ervaar het. Maar al die tyd het sy besef dat dit eintlik nie “normaal” is nie. Die lewe self kan nie net bloot gelukkig wees nie. As jy ‘n mens is, het jy jou tye van lig, geluk en vrede, maar daar is ook die tye van donkerte, angs en onrustigheid. Die lewe is alleen volledig wanneer dit ook pyn en lyding insluit, het sy geskryf. Trouens, sê sy, sy het gevoel dat sy geestelik nie gegroei het nie omdat sy nie uitgedaag is om moeilike sake te ervaar, aan te spreek en te oorkom nie. Sy het nie eg gelewe nie. Sy was in ‘n onnatuurlike kokon toegespin.

Sy het dus langsamerhand en met mediese begeleiding van die anti-depressante afgegaan en sy laat haar nog gereeld medies ondersoek. Sy het daarna die tye van swaarkry weer as moeilik ervaar. Maar, hierdie keer kon sy terugstaan, en sy kon besef dat sy hierdie swaarkry nie as ‘n lot moet beskou nie. Dit moes vir haar ‘n kans bied om anderkant uit te kom. Haar ervaring van hierdie moeilike tye het haar meer simpatiek gemaak teenoor ander mense wat ly. Haar donker tye het haar die goeie tye meer intens laat beleef en dankbaarheid by haar opgeroep. Maar meer nog, die donker tye het haar laat leef uit God se genade, weg van haar eie prestasie, het haar laat wag op God se leiding in haar lewe en het haar intens laat verlang na die volmaakte wanneer sy voluit by God sou wees – die Een wat die trane afdroog en die ewige lewe skenk.

In hierdie geval het die vrou genade ontvang om die rol van negatiewe gevoelens in haar lewe uit te daag. Voorheen kon sy dit nie regkry nie. Die negatiewe gevoelens het haar hele lewe oorheers en haar bestaan vergal. Dit was haar tye van depressie.

Tot op die dag dat sy gelukkig genoeg, afstand tot die negatiewe kon skep, dit kon bedink en daarvoor ook net soveel plek in haar bestaan toe te laat.

Moslems en die mistiek. Oor die mistagogie (4).

Daar is groot verwydering tussen die Westerse wêreld en die Moslem-wêreld. Dwarsoor ons aardbol sien ons hoe Moslems voorgestel word as mense wat simpatiek teenoor terrorisme en geweld is.

Terwyl ek hierdie groeiende verwydering sien, dink ek aan die boek van die Nobelpryswenner, Orhan Parmuk met die titel, The Black Book, wat ek verlede jaar gelees het. Dit is ‘n merkwaardige boek, nie net oor die formidabele skryfstyl nie, maar ook oor die intellektuele digtheid daarvan. Maar wat my die meeste getref het, was hoe die boek deurtrek was van Sufi mistiek, waarvan Rumi die bekendste verteenwoordiger was. Die boek handel oor iemand wat op ‘n dag ontdek sy vrou en ‘n half-broer is weg. Die boek gaan oor sy soektog na haar – maar dit is eintlik ‘n soektog wat die verlange simboliseer na Verligting. En hierdie verligting beteken onder andere dat ‘n mens jouself moet prysgee, dat die leerling sy eie identiteit moet opgee en soos die leermeester moet word.

Dit is ‘n vreemde ervaring om ‘n boek te lees wat op so ‘n konkrete manier oor Rumi en oor die Sufi-mistiek skryf.

Daarom lees ek onlangs met groot belangstelling Waaijman se weergawe van die mistiek waarvan die Sufi-beweging ‘n deel was:

In ‘n Moslem-konteks waar die Ou Testament ook, saam met die Koran, deel is van die heilige geskrifte, was die profete gesien as mense wat die volk van hul dwaalweë terugbring. Dit is, vir hulle, ook waarom Mohammed die Koran geskryf het. Die profeet wys die sjari`ah aan, die weg waarop mense gelei word in die aanbidding van God en in hul daaglikse lewe. Maar daar is ‘n nog smaller pad wat gelowiges kan loop. Dit is die tariqah ¬waarop God ‘n mens roep tot meer radikale gehoorsaamheid en toewyding. Iemand wat die tariqah bewandel ontdek sy of haar totale afhanklikheid van God. Sulke spesiaal toegewyde pelgrims sou ‘n mens dan onder andere vind in die beroemde Sufi bewegings.

As ‘n mens die pad van volmaaktheid loop, het jy ‘n geestelike begeleier nodig – soms ‘n sjeik of ‘n pir genoem. Waaijman noem die voorbeeld van ‘n Sufi wat gesê het: “Iemand wat nie ‘n begeleier het nie word deur Satan begelei.” Hierdie persoon begelei die mens op ‘n reis wat van alle kante bedreig word deur bose geeste, mense en die wêreld, maar ook deur die mens se selfsugtigheid. Die grootste van hierdie gevare is egosentrisme, want dit lei tot allerhande gedagtes, gevoelens en optredes wat net op jouself gerig is. Om van hierdie egosentrisme bewaar te bly, moet ‘n mens gedurig ingestel wees op God se stille teenwoordigheid. En die sjeik is dan ‘n gawe van God wat ‘n mens ondersteun op die geestelike reis om die gevare te herken en om verlig te word deur die goddelike teenwoordigheid.

Die sjeik as geestelike begeleier moet self iemand wees wat in die goddelike wêreld van lig leef en wat afgesterf het aan eie belang en goddelose lewensvorme. Hy leef in God se teenwoordigheid en uit God se ontferming. Omdat God in sy lewe is en goddelike ontferming in hom woon, is hy iemand wat moed het, rein is, kennis soek, ontferming bewys, rustig is en eerbied betoon, aldus Waaijman. Die sjeik is deur God getransformeer en kan sy geestelike begeleiding rig op sy volgeling se totale transformasie. Hy streef daarna om sy volgeling van egosentrisme te bevry en op God te rig. En die volgeling wat vir die sjeik gekies het, wys daarmee sy nederigheid. Hy het sy self-trots opgegee en volg iemand anders, nie homself nie. Hy as volgeling laat al sy eie begeertes vaar. Daarom sal ‘n volgeling van ‘n sjeik begin met ‘n 40 dae tyd van afsondering (chilla). Deur hierdie afsondering ontstaan ‘n nuwe verhouding tot die Ander – tot God en tot homself. Daarna volg ‘n verdere verdieping in die reis: “‘n jaar se diens ten behoewe van ander, ‘n jaar se diens gerig op God en ‘n jaar se waak oor jou eie hart” – sê S. Maneri.

As alles dan in plek is, volg die mistieke weg waarop die volgeling homself onvoorwaardelik aan God oorgee. Dan gee so iemand alles op – besittings, familie-bande en alle belange, maar hy gee ook homself op in gebed, offerande, berou en aanbidding. Die sjeik loop hierdie heel besondere pad met die volgeling en begelei hom in enige iets wat oor sy pad kom – sukses en mislukking, welsyn en armoede, twyfel en helderheid, pyn en vreugde, hoop en angs, liefde en haat. Daarom is die sjeik en die volgeling fyn ingestel op mekaar en let die sjeik op die eie behoeftes van sy volgeling. ‘n Mens, glo die Sufi’s, moet dus ten alle koste ‘n mistagoog hê, iemand wat jou geestelik kan begelei. Jy sal so iemand nie maklik kry nie, maar jy moet soek totdat jy iemand spesiaal vir jou raakloop.

Ek lees hierdie beskrywing en wonder hoeveel mense is bewus van hierdie kant van die geestelike reis van Moslem-gelowiges. En ek wonder, nogal heel veel in die laaste tyd, hoe mense sal reageer as hulle hierdie inligting lees. Ek wonder nogal sterk...

Die gevare van die geestelike reis en die mistagoog. Oor die mistagogie (3)

In alle spiritualiteite, van watter tradisies ook al en in watter tye ook al, word geglo dat ‘n mens nie jou geloofsreis alleen moet loop nie.

Die geloofsreis is vol gevare.

As ‘n mens dink aan die simbool van die “reis” ontdek ‘n mens gou al die verskillende soorte van gevare. ‘n Mens kan afdwaal, onverwags iets oorkom, moeg raak, bang word, ontnugter voel, ontmoedig word, onseker raak of rigtingloos begin voortstrompel.

Oor elkeen van hierdie fase’s sou ‘n mens stukke en stukke kon skryf. Geen geloofsreis is daarsonder nie – en soms kan meer van hulle tegelykertyd oor ons pad kom.

Ons ken die gelykenis van die saad. Vir Johannes Markus en Paulus, Demas, Thomas, Judas, Petrus. Ons herken in hulle die vele duwweltjies op die pad van die geloof.

In spiritualiteit waarsku die wyses daarom: soek ‘n mede-reisiger, ‘n hartsgenoot, ‘n mistagoog. So iemand is wys omdat hy of sy die pad ook geloop het en ervaar het. Dit is iemand wat in die teenwoordigheid van God geleef het.

Kyk byvoorbeeld na die woestynvaders se gedagtes oor mistagogie: Vir hulle word ‘n gelowige se lewe deur drie beginsels bepaal:

1. Wat ‘n mens ook al doen moet jy steeds vir God voor oë hou. Dit is die begin en einde van alles. Wie oor mistagogie praat, praat oor die reis na God.
2. Wat ‘n mens ook al doen moet jy doen volgens die getuienis van die Bybel
3. Moenie, eenvoudigweg, sommer net jou blyplek verlaat nie.

Waaijman noem hier die voorbeelde van drie beroemde woestynvaders wat God se stem gehoor roep het en van toe af die geloofsreis in volledige afhanklikheid van God afgelê het. Antonius het alles verkoop en woestyn toe getrek, Arsenius het God vir hom hoor sê dat hy hom van alle mense moes onttrek en Pachomius, beïndruk deur Christene se liefdesdiens, het die weermag verlaat en woestyn toe getrek. Hulle het almal God se stem gehoor en in hul geloofsreis alleen maar vir God voor oë gehou.

Toe het hulle deur hulle hele geloofsreis vanuit die Bybel gelewe. Hulle het die Bybel gememoriseer en dit gedurig herkou. Soos hulle oor die Skrif gebuig het, het hulle gebede al hoe sterker gegloei. Wie nie die Skrif ken nie, raak verdwaald op die geestelike reis.

En, derdens, het hulle in hul sel gewoon – daar waar hul aandag nie afgetrek kon word nie, waar hulle oop en ontvanklik kon wees vir God se leiding. Dit is nie die sel soseer nie, maar dit is die ononderbroke gerigtheid op God wat tel – om nie toe te laat dat enige iets ‘n mens se aandag van God aftrek nie. ‘n Sel, vandag, weet ek, kan daardie nou, intieme ruimte wees waar iemand naby aan jou is om vir jou te vertel hoe lyk die geloofsreis.

Dit alles wys op ‘n dialogies verhouding tussen God en mens. Dus: God praat, roep die gelowige, die monnik. Die monnik stel homself oop vir God. En die intieme wederkerigheid tussen God en mens in die lees van die Bybel volg vir almal wat die reis van die geloof wil loop. God praat en die mens praat met God.

Maar nou kom hierdie dialoog tussen God en mens ook na vore in die verhouding van die gelowiges met mekaar.

Die woestynvaders het in hul geestelike reis na God met die Bybel in stilte steeds weer gesoek na iemand wat die pad saam met hulle stap. En mettertyd het hulle oor hierdie onderlinge geestelike begeleiding as 'n wedersydse verhouding tussen Vader en seun gepraat.

‘n Mens kan die verhouding van die mistagoog tot die een wat mistagogies begelei word, in die vader-seun metafoor beskryf. Dit is eintlik boeiend en het twee duidelike kante:

1. Eerstens is daar ‘n verhouding van die vader tot die seun. Die vader praat nie sommer net met die seun nie. Eers wanneer die seun met hom kom praat, reageer hy. Die seun gaan soek by die pa ‘n woord wat hy kan inneem, wat hy deel van hom kan maak en waarop hy sy lewe kan instel. Alles, alles gaan daarom dat hierdie goddelike woord in die geestelike reis gehoor en toege-eien moet word.

Dit alles gebeur nie maar sommer net nie. Die mistagogie kan sy skerp kante ook hê. Om ‘n woord van jou pa deel van jou te maak, kan ook vele kante hê. Dit kan ‘n streng woord wees wat die mens se hart stukkend breek sodat dit sag kan word soos was wat opnuut gevorm moet word, skryf Waaijman. Dit moet gebeur, want dan word die beeld van die Heilige Gees op daardie was ingeprent. Die seun word van sy ek-gesentreerdheid bevry. Hy word nou na die wil van sy vader gevorm – al stuit die hom eintlik teen die bors. En dan, as dit gebeur, is die kind nie meer ‘n slaaf nie.

Die verhouding tussen die mistagoog en die een wat mistagogies begelei word lei dus tot ‘n geestelike broederskap – die selfugtige word bevry en kry saam met die mistagoog as kinders van God deel aan die vryheid van God se kinders. Mistagogie bring vryheid!

2. Maar daar is ook ‘n ander kant. Die seun kom na die geestelike vader. Hy kan nie vry word, nuut word, as hy nie hom vir God oopstel nie. Eintlik stel ons ons harte nie maklik oop vir God nie. Ons redeneer dat dit ons eie ek in gevaar stel. Ons soek eerder na self-behoud, om die sentrum van alle dinge te wees. Deur myself vir God oop te maak, stel ek myself in gevaar want die geestelike vader, en dus God wat deur die mistagoog werk, kry toegang tot my innerlike. Die Bybel beskryf dit herhaaldelik in die oproep tot bekering.

Daar is iets hoogs mistieks in hierdie verhouding van die geestelike reisiger wat die pad saam met die geestelike vader loop. By ‘n kruispad, by ‘n afdraaipad, as daar ‘n onverwagte storm losbars, as hy moeg raak, onseker voel, angs ervaar, gaan hy staan by die vader. Hy soek na God. Sy verlange is om deur die donker heen by God uit te kom. “Wys my, geestelike vader, wat nou.” “Lei my, sodat ek ook vir God kan ontmoet.”

Die geestelike pa gaan ook staan en soek sorgsaam saam met hom tussen al die gevare deur dat hy koers mag hou. “Moenie moed verloor nie, dit is daardie kant op, wees rustig,” sal hy stilweg sê, want hy hou sy hart vas dat die pelgrim by God sal uitkom. Altyd weer, steeds weer, is die onderlinge band wat hulle bind die soeke na God se salwende teenwoordigheid. Niks anders nie. Dis nie die geestelike vader wat so blink in die soeklig staan nie. Wat tel is sy vinger waarmee hy gedurig weer die pad aanwys na die Ander, na die Vader, na God.

Die mistieke is dat hulle, die mistagoog en die een wat mistagogies begelei word, albei eintlik soekers is. Die een die soeker in tye van gevare. Die ander een, die een wat soek dat die jonger soekende seun tog nie koers sal verloor op pad na die Vader nie.

Die woestynvaders het op hulle manier beleef wat ons vandag steeds nog op baie manier kan meemaak. Ons ken hulle: die geestelike vaders en moeders wat ons lewe op kritieke tye op koers gehou het. Op die kansel het hulle woorde, woorde uit die Skrif, ons Sondag na Sondag, pinksteraand na pinksteraand, jaar na jaar, aan die hart gegryp en ons lewe in ‘n nuwe rigting gestuur. Op ‘n siekbed het hulle sagte hand op ons voorkop en eenvoudige gebed op ‘n vroeg oggend of laat in die aand ons, sonder dat hulle dit besef het, onwillekeurig herinner aan die milde aanraking van die Een wat vertel het hoe Hy in die hospitaal besoek is. By die huisbesoek, net daardie een keer, het hul vriendelike woord, sonder swaar teologiese slimmighede, by ons wortel geskiet omdat dit ons op dardie goue oomblik aan die vriendelikheid van God laat dink het en aan ons geestelike reis opnuut weer koers gegee het. In persoonlike gesprekke, elke week, op ‘n uitspan-Vrydagmiddag, op die stoep van die hotel, langs die besige, lui straat vol mense en motors, het hulle woorde oor God vir ons God se woorde geword.

En steeds weer het hulle ons, op baie groot of stil maniere, herhaaldelik of net vir een oomblik, in die teenwoordigheid van die Verborgene, gebring. Van gelaat tot Gelaat.

So loop ons geestelike reis saam met ons geestelike vaders en moeders. Ons is geseënd, as kinders van God.

Om vryheid te ervaar. Oor kosbare kinderlewens

Ek slaap weer vanaand sleg na ek die program gekyk het, besef ek: Dit is ‘n program waarin daar ‘n opname gemaak is oor seuntjies van 8 jaar en ouer wat niks anders as slawe is nie wat op lande en in fabrieke in Asië en Afrika werk.

Die syfers gaan die verstand te bowe en is hartverskeurend: Ses miljoen kinders in Asië is deur hul ouers verkoop vir kinder-arbeid. Maar dit is nog niks. Wêreldwyd is daar 158 miljoen kinders tussen agt en 14 jaar wat kinder-arbeid moet verrig.

Ek dink, terwyl ek die program kyk, onwillekeurig aan seuntjie wat vanaand veilig in sy bedjie kan inkruip. Niks ontbreek hom nie. En deur die genade het hy ‘n lewe vol hoop en goedheid wat op hom wag. 158 miljoen kinders wêreldwyd kan hulle nie vir ‘n oomblik indink in sy wêreld en in sy lewe nie.

Die program is diep ontroerend. Die kinders werk heeldag vir onmenslike ure, eet dan en gaan slaap voordat hulle weer begin werk. Dit is hulle dagprogram. Sondae kry hulle R8 vir hulle week se werk. Hulle leef in oorbewoonde kwartiere: Twaalf van die jongeres leef saam met agtien ouer kinders in een groot vertrek. Soos hul ouer word en meer geskoolde werk doen, word hulle gesogter en verkoop die eienaar hulle aan die volgende een. Sommige sal vir jare sulke dwangarbeid doen. Hulle self baat niks by die mense-handel nie. Hulle is niks anders as maar net masjiene nie .

Hulle ouers het hulle vrywillig verkoop.

Vertel die persoon (Save our Children): Die kinders het geen konsep van hulp nie. Hulle werk nou al jare sonder dat enige iemand ooit na hulle gekom het om hulle te probeer help. Dit is ‘n kwessie van aanvaarde praktyk, deel, byna, van ‘n kultuur oor kontinente heen. Dit beteken, sê die persoon, dat hulle geen konsep van liefde het nie.

Die kinders, wys die program, skrik hul dood toe hulle uit die fabriek bevry word en die eienaar gearresteer word, wys hulle vanaand op die BBC-program. Hulle dog die polisie gaan hulle in die tronk gooi. Hulle het geen idee dat hulle onwettig as slawe aangehou is nie. Hulle het geen konsep dat hulle geregtig is op vryheid nie.

Op ‘n stadium vra die omroeper vir een seuntjie van so 10 jaar: wil jy teruggaan na jou ouers in die dorpie of wil jy hier in die ashram as veilige hawe bly? Die kind huiwer nie vir ‘n oomblik nie: “Ek wil hier bly.” En as jou ouers terugkom en jou kom haal? “Dan sal ek vra om liewer hier te bly,” reageer hy onmiddellik.

Vir twee weke word die kinders geklee, versorg en ingelig oor wat met hulle gaan gebeur. Na ‘n paar dae begin hulle ontdooi. Hulle star gesigte wys glimlagte. Hulle begin dans. Dan sê die omroeper: “Hierdie kinders het vryheid ontdek. Hulle ken nie die woord nie. Maar jy kan sommer aan hul lyfies sien dat hulle nou weet wat vryheid is.”

Ek ervaar skielik in my hoe uiters kosbaar vryheid is. Die visuele beeld van dansende jong seuntjies, vry van kwaad, laat my opnuut weer besef hoe fundamenteel vryheid is. Skielik begin ek ook nadink oor bevryding in die geestelike sin van die woord – om vry gemaak te word van sonde, kwaad, die Bose.

Ses miljoen kinders in Asië werk in slawe-arbeid en 158 miljoen wêreldwyd. En hulle is skaars 8 jaar oud. Maar dit is nog niks. Kyk net na die volgende gegewens wat deur UNICEF verskaf word

(http://www.unicef.org/protection/index_bigpicture.html ):

The big picture

Issues addressed under Child Protection

Violations of the child’s right to protection take place in every country and are massive, under-recognized and under-reported barriers to child survival and development, in addition to being human rights violations. Children subjected to violence, exploitation, abuse and neglect are at risk of death, poor physical and mental health, HIV/AIDS infection, educational problems, displacement, homelessness, vagrancy and poor parenting skills later in life.

UNICEF’s child protection programmes aim to prevent and respond to violence, exploitation and abuse against children. The programmes also target children who are uniquely vulnerable to these abuses, such as when living without parental care, in conflict with the law and in armed conflict. UNICEF's child protection programmes seek to address:

Child Labour: Approximately 158 million children aged 5-14 are engaged in child labour.

Child Marriage: In developing countries, more than 60 million women aged 20-24 were married/in union before the age of 18 of whom over 31 million live in South Asia.

Child Trafficking: An estimated 1.2 million children are trafficked every year.

Children in Conflicts and Emergencies: At any given time over 300,000 child soldiers, some as young as eight, are exploited in armed conflicts in over 30 countries around the world. More than 2 million children are estimated to have died as a direct result of armed conflicts since 1990.

Children and Justice: More than 1 million children worldwide are detained by law enforcement officials.

Children without Parental Care: Approximately 143 million children are orphaned by one or both parents.

Sexual Exploitation of Children: 2 million children are believed to be exploited through prostitution and pornography.

Violence against Children: 40 million children below the age of 15 suffer from abuse and neglect and require health and social care.

En dan die statistieke oor Suid-Afrika:

‘n Groot deel van die bevolking moet oorleef op minder as R8 per dag.

Daar was in 2005 2.5 miljoen weeskinders in Suid-Afrika. Hierdie getal sal waarskynlik in 2014 verdubbel. Vyf miljoen!

Vanaand sal ek aan die slaap raak terwyl ek dink aan daardie seuntjies wat al dansende laat blyk het dat hulle hul vryheid gevind het. En ek sal wonder hoekom hoor ons so min hiervan in ons kerke. Sal ons nie baie meer dankbare mense wees as ons ‘n slag ervaar wat sommer om die draai van ons gebeur nie?

Kinder- en leke spiritualiteit!

Mens lees baie van hierdie soort van eposse. Maar daar bly iets verfrissends in die manier waarop kinders vertel hoe hulle liefde raaksien. Hier is ‘n paar voorbeelde:

Eerstens is daar ‘n paar twyfelagtige voorbeelde:

Ek weet my ouer suster het my lief wanneer sy haar klere vir my gee en vir haar nuwes gaan koop.

Ek laat maar my ouer suster op my pik want my ma sê sy pik op my omdat sy my lief het. Nou pik ek op my jonger suster want ek het haar lief.

Dan is daar die meer romantiese voorbeeld:

Liefde is wanneer jy vir iemand vertel sy hemp is so mooi en hy dit dan elke dag dra.

En ‘n voorbeeld van waar ‘n liefdevolle mens van liefde geleer het:

My ma het my meer as alle ander mense lief. Niemand anders gee my ‘n soentjie voordat ek gaan slaap nie.

En dan is daar die voorbeelde van die gelukkige pa’s!:

Liefde is wanneer my ma vir my pa koffie maak en proe of dit reg smaak voordat sy dit vir hom gaan gee.

Liefde is wanneer ma vir pa die beste deel van die hoender inskep...

En die voorbeeld van die ouderdom:

My ouma het artritis en kan nie meer haar toonnaels verf nie. My oupa doen dit nou vir haar – al het hy artritis in sy hande.

‘n Kompetisie vir die liefdevolste kind is gewen deur ‘n seuntjie wat vir hulle buurman gaan kuier het nadat sy vrou van baie jare dood is en wat met oë vol trane op sy stoep gesit het. Hy het op sy skoot gaan sit. Toe sy ma vir hom vra wat hy vir die oom gesê het, het hy geantwoord: “Niks. Ek het hom net gehelp om te huil.”

En uiteindelik ‘n algemene wysheid:

‘n Mens moet nie vir iemand sê ek het jou lief as jy dit nie bedoel nie. Maar as jy dit bedoel moet jy dit baie sê. Mense vergeet gou.

My eerste keuse bly egter:

Liefde is dit wat jou laat glimlag wanneer jy moeg is.