Stil-alleen op die son staan wag... Oor Totius se gereformeerde mistiek!

Stil-alleen op die son staan wag...

In my soektog na spiritualiteitstekste en mistieke tekste in die Afrikaanse digkuns, ontdek ek hierdie juweel in Totius (J.D. du Toit) se Trekkersweë.


Totius het vir hierdie bundel, gepubliseer in 1905, pas na die oorlog, die eerste Hertzogprys in 1915 gekry. Hy was toe maar nog 28 jaar oud, maar in lydensjare veel ouer.


‘n Mens kan maklik patroniserend en neerbuigend oor die bundel wees – die maklike rym, die soetighede. Of jy kan dit ook afmaak vir sy oomblikke van rassistiese stereotipering.

Duidelik, egter, moet ‘n mens Totius versigtig lees, nadenkend, in sy tyd en teen die pyn wat hom, as pa, maar ook as gelowige en as Afrikaner, soos ‘n dol hond agtervolg het.


Die bundel is die produk van die veelbewoë geskiedenis van die trekkers wat groot raakpunte met ons tyd wys: Die ellende van verstedeliking (gaan kyk maar wat gaan nou aan in ons plakkersbuurte), die hartseer van vervalle familie-strukture (trekarbeid), die verlies van onskuld, die impak van gierigheid (die wortel van alle kwaad!, onthou ek toe ek dit bedink).


Hier is die twee verse wat vertel hoe oom Gert uiteindelik sy plasie verkoop:


So het hy lank gepeins, gewag,
tot hy oplaas dink: "Laat maar gaan."
Hul bied hom tweemaal duisend aan,
en daarmee is die koop volbrag.

Oom Gert maak nog sy saak gewis:
hy vra net goudgeld en kontant,
en dat sy eie predikant
sal tel of hulle almal is.


(Wat die predikante ook nie alles moet doen nie!)


Uiteindelik weet ‘n mens nie wat is erger in hierdie bundel, maar ook in ons geestelike reis nie: die een ellendige lotsverhaal na die ander (die moord op Piet Retief, die Boere-oorlog) of die stiller, gevaarliker en dodeliker vernietiging van ‘n mens se innerlike vrede, verkrygde geluk, deur geld en voorspoed.


Maar die bundel het byvoorbeeld die aangrypende hervertelling van die Gelykenis van die Verlore Seun, met ‘n vrou in die plek van ‘n man as die verlorene. Moenie mis nie...


Die Bybelse materiaal vind egter sy hoogtepunt, vir my, in hierdie stuk,hier onder aangehaal, geskryf nadat oom Gert sy huis teen ‘n groot som geld verkoop. Hy is ryk, maar in die proses verloor hy sy siel, sy nabyheid aan God. In die plek van die waak met God, kom die onrustige sorge. (Om oor na te dink.)


Selfs dit is nog nie vir my die diepere nie. Dit is heeltemal merkwaardig om te sien hoe die Gereformeerde Du Toit, die bekende Totius, Professor aan die Dopper Teologiese Skool in Potchefstroom, die Psalm (waaroor ek elders in hierdie blog skryf), gebruik om meditasie of mymering uit te beeld en, nog meer, om uiting aan sy mistieke belewing te gee. Vir my is hierdie gedeelte op geen beter manier te verstaan nie. Totius se gedig is eintlik 'n moderne weergawe van die Psalm.


Die gedeelte begin roerend met “O Heilige nagte van voorheen....” En inderdaad, dit is spiritualiteit, die transformatiewe heiliging wat in die nag plaasvind. In die donker nag van die siel is God in die groot stilte van verlange al aan die werk. Lank voor die son van aanskouing beleef word, die eenwording met God plaasvind, is die nagte al "heilig". (As ons maar ons geloofsreis se donker kante so kan beleef...)


Die gedig loop oor van mistieke elemente: die nagwaak, die wag op God, die verlange na God, wat nog groter verlange oproep! Die beelde vat aan jou hart: die siel wat as ‘n toevouende blom en as ‘n duif wat snags kop in die dons gaan dek, geteken word: diep ingekeer in die waak op God. Dit vertel van die mens wat sy diepste innerlike oopstel voor God, bewustelik, smekend, afwagtend.


Kyk dan daarna daardie prosesmatige: Dis doen en doen en nog eens doen, totdat...


die eenwording plaavind, die wederkerigheid daargestel word:

Totdat 'n ligstraal na benee
val in die oog omhooggehou



Uiteindelik dan is daar die aanraking deur God, die eenwording met God in die fokuspunt van die gedig: die “aanskouing” van God wat soos ‘n ligstraal van bo kom! (met die boeiende wisselwerking van die ligstraal op die oog – die aanskouing, die “wyding ryk”). Pure mistiek.


Dit is des te meer boeiend oor die Protestantse formaat waarin die mistiek aangebied word. Dit bly mymering in die lig van die Skrif oor die Skrif. Elke strofe eindig, in lyn met hierdie teosentriese tradisie, met die woorde "oor God." Behalwe die laaste een, wat donker, onheilspellende, die ander god benoem: "Goud". Vandaar die treurige inleiding: O Heilige nagte van voorheen. Wie nie waak nie... Wie nuwe gode najaag... Wie sy siel verkoop... Wat baat dit jou...


Beautiful.


Hier is die bundel se eerste blad wat die hele storie opsom:

'n Woord van Inleiding
Die versies verplaas ons bo-op die Rand, ongeveer waar Johannesburg
nou lê. Daar het oom Gert, 'n trekker, met vrou en enigste dogter,
gaan woon. Later kom oom Koos, 'n kolonis, wat in die nabyheid grond
gekoop het. Sy seun Willem raak verlief op Dina, oom Gert se dogter.
Nadat die twee families saam Perdekraal-fees gevier het, gaan Willem
en Dina trou.

Die tweede versereeks beskrywe die ontdekking van die goudvelde en die
opkoms van Johannesburg, maar ook die verleiding waaraan Willem en
Dina, wat by oom Gert inwoon, blootgestel is en waarvoor hulle beswyk.
Die tweede stuk eindig dan met die groot Boer-Britse oorlog.

Die derde versereeks verplaas ons in die tyd toe die Unie tot stand
gekom het, en beskryf die treurige einde van oom Gert en Dina.

Dis die simpele storie waarop die hele gedig gebou is. Ons kan hier
nog byvoeg dat die S.A. Akademie, deur die vrygewigheid van genl.
Hertzog, in staat gestel is om jaarliks 'n milde geldprys vir
letterkundige werke uit te loof. Die prys vir 1915 is aan hierdie
gedig toegeken.


Ek laai hierdie stuk af, van alle plekke by die gratis boeke op die gutenberg e-werf:
http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=195368&pageno=22

Hier is nou die gedeelte:


o Heilige nagte van voorheen
as die maanlig skaars in die huisie dring,
waar oom Gert lê waak, soos die psalmis sing,
om te peins oor God,

die nagte nog lank, na skeppings-maak,
deur geen kunsglans nog verkort;
as die mens nog tyd het om wakker te word
en te peins oor God.

Die vetkers het maar kort gebrand
om te lig oor die oue Skriftuur
wat die stof bied in die vroeë uur
om te peins oor God.

Die siel doen soos die blomkelk dan
wat die blaartjies sluit by nag,
en stil-alleen op die son staan wag--
so peins die siel oor God.

Dit doen net soos die voël by nag,
wat die vlerk nie vliegend meer wil strek,
maar die koppie in die dons gaan dek--
so peins die siel oor God.

Dis doen en doen en nog eens doen,
totdat uit hoër, heil'ger oord
verruis die saalge stemmingswoord--
as die siel stil peins oor God.

Totdat 'n ligstraal na benee
val in die oog omhooggehou,
en die siel dan weer sy God aanskou--
terwyl dit peins oor God.

Dan voel dit weer aan wyding ryk
en beef stil opwaarts-heen
met groot verlange om nog
oor God te peins.

Maar ag, nóú is oom Gert vol sorg,
en sy bed is vuur onder hom:
'n ander god het daar gekom,
en die naam van die god is: Goud.