Die spore lê diep.

Hierdie berge moes hulle oor! Die foto by: http://www.pbase.com/arnomeintjes/image/95407262

Ek lees tans my tweede boek oor Piet Retief wat deur Gustav S. Preller in 1920 geskryf is en waarvan my kopie uit 1930 deel is van die tiende verbeterde en vermeerderde druk (vyftiende duisend). Ek is verras oor wat ek lees – dit noop my om weer ‘n keer oor Retief te skrywe (sien ‘n vorige blog).

Ons word dikwels beïnvloed om bietjie neer te sien op die Voortrekkers as wilderige, moeilike mense wat hulle min gesteur het aan die owerhede en net wou wegtrek om hul eie ding in hul eie land te gaan doen. Iewers in my agterkop spook iets hiervan in my eie argwaan om die boek wat 81 jaar oud is, te lees.

Retief was jare in diens van die Britse owerhede in die Kaap. Hy het die een na die ander hooggeplaaste amptenaar goed geken. Baie van sy briewe aan hulle en ook aan ‘n koerant soos die Grahamstown Journal is nog bewaar.

In sy eie handskrif, dikwels in Engels, maar ook in Nederlands, skryf hy oor die Boere se lotgevalle. Dit val my op hoe ordentlik hy die owerhede aanspreek. Iets van die Afrikaner se eerbied vir gesag kom dikwels in sy briewe na vore. Selfs as hy die aller-ongeskikste en onbeskofte briewe van die onder-goewerneur Stockenstrom terugkry, bly Retief ordentlik, beskaaf en eerbiedig in sy skryfstyl en aanspreekvorms. Die man se ordentlikheid maak ‘n mens eintlik skaam vir Stockenstrom se boelie-briewe.

Ek lees Preller dubbel versigtig: ek weet hy skryf uit ‘n simpatieke hoek. En vanuit ‘n hermeneutiek van suspisie wil ek sy uitsprake ook met ‘n knippie sout bylees. Daarom is die baie aanhalings uit Retief se briewe vir my so waardevol. Hier, na 174 jaar, lees ek nog sy eie woorde, uitgebreid aangehaal deur Preller. Nader kan dit nie. Dit is asof Retief by my sit en gesels. 

Dit is duidelik, besef ek as ek my oergrootjie-oom se briewe versigtig lees, dat Retief en die Voortrekkers tot die einde eindelose geduld aan die dag gelê het. Ek is ook weer verbaas oor die provokasie waaraan hulle uitgelewer is - al het ons dit van kleintyd af gehoor. Dit is opvallend, besef ek, met hoeveel minagting hulle soms behandel is. Vir jare en jare het hulle vasgebyt en die een vernedering en skade na die ander gely.

Totdat hulle nie meer kon nie. Maar eers het hulle vir oulaas die een versoek na die ander tot die owerhede gerig om hulle klagtes aan te hoor en die enorme probleme van plaasboere aan te spreek.

Toe dit op dowe ore val, het hulle uiteindelik die pad gevat.

Maar ook hier lees ek iets raak wat ek nie voorheen geweet het nie. Die Voortrekkers het heel aan die begin van hulle trek na hul nuwe woongebiede, ‘n groot byeenkoms van 2000 mense gehou het waarin hulle ‘n grondwet aanvaar het, die oppergesag van die reg en ‘n regstaat bevestig het en verskeie belangrike ampte ingestel het. Hulle het onderneem om hul leiers te eerbiedig en te gehoorsaam, asook om hulle te hou aan die Romeins-Hollandse reg in alle gevalle wat nie deur hulle Volksraadsbesluite gedek word nie.

In een van die besprekings word selfs na die grondwet van die Verenigde State verwys. Hier, aan die suidpunt van Afrika, in die woeste binneland, het mense geweet van die Amerikaners se verset teen die koloniale owerheid en die grondwet wat hulle gekryf het as die grondslag van hul nuwe land.

Dit is dus duidelik dat die Voortrekkers ‘n hoë premie op die gedagte van ‘n regstaat geplaas het. Hulle wou seker maak dat almal bewus is van wette wat gehoorsaam moes word en van gedrag wat aanvaarbaar sou wees. Ook wou hulle dadelik mense kies wat vir die uitvoering hiervan verantwoordelikheid sou neem.

‘n Mens merk hierdie gesindheid ook gou-gou in die praktyk. As die Voortrekkers op ‘n strafekspedisie uitgaan, gee Retief opdrag aan sy veldkommandante om “sorg te dra dat daar geen onskuldige bloed vergiet word nie, dat geen bediendes van watter klas of kleur ook al mishandel word nie en dat geen kinders van die inheemse bevolking ontvoer sal word nie.”

Retief, wat tot president/goewerneur gekies is en die verkiesing taamlik onwillig aanvaar het omdat hy gereken het daar is meer begaafde leiers as hy, het reeds in sy manifes van Januarie 1837 verklaar dat die trekkers “behoorlike wette” sal opstel en orals die beginsels van “ware vryheid” hoog sal hou. Later in daardie jaar skryf Retief en Maritz aan Goewerneur D’Urban ‘n brief waarin hulle hom versoek om toe te laat dat die trekkers hulle nuwe lewe ongesteurd kan voortsit en dat die Britte nie die inheemse bevolking teen die trekkers vyandig moet stem nie. Selfs in hul nuwe land wil hul die samewerking van hulle vorige koloniale meesters behou. Hulle wil dinge met samewerking aanpak en oplos. Daar is nie sprake van ‘n ordelose, eiewillige woeste weste tipe rowerstaat nie.

Ek lees met verwondering hoe Retief met gesag en met ordentlikheid skryf:  Ons gee te kenne “dat ons deur ons handel en gedrag die wêreld sal oortuig dat dit nimmer ons bedoeling was om enige nasie of volk onwettiglik te molesteer nie, maar dat ons inteendeel die hoogste waarde heg aan algemene rus en vrede jeens alle mense” (Preller 1930:133).

Dit is nie die enigste keer dat hierdie merkwaardige woorde uit Retief se pen vloei nie. In ‘n ander brief, hierdie keer aan ‘n Griekwa-kaptein skryf hy: “Geen nasie of stam van welke klas of kleur ook, sal deur my of my medeburgers gemolesteer word nie” (Preller 1930:115).

En dan praat ek nog nie oor die godsdienssin van die Voortrekkers nie. In hul grondwet word ook gesorg dat die geestelike versorging van die nuwe land sy behoorlike plek sal kry. Maar dit is ‘n storie vir ‘n ander keer. Vir my is die spiritualiteit van hierdie tyd ook te vind in die sensitiwiteit vir ander mense wat so duidelik in die Voortrekkers se grondwetlike besinning na vore kom. Vryheid vir hulle self is nie ten koste van vryheid van ander nie. Geweld is uit. Rus en vrede is die hoogste doel. So direk uit 1 Timoteus 2:1-2!

En daarmee hou ‘n mens iets kosbaars oor: In die bloed van die afstammelinge van die Voortrekkers sit ‘n diepe verset teen onreg. In die are vloei gevoelens van verdraagsaamheid, vertroue, maar ook ‘n diepe begeerte na vryheid wat rus en stilte sal inhou. Dit maak die geskiedenis wat in die volgende eeu sou volg, soveel meer traumaties.

Miskien nie eers so lank nie. Die trauma het gou gekom. Want kort nadat hierdie grondwet aanvaar is, het Potgieter en Maritz, gedryf deur hul eie menings en vooroordele, hul eie paadjie geloop. En dan, ‘n ruk daarna, as Retief die manifes van die Voortrekkers konkreet uitleef en vertroue wil kweek, boet hy met sy eie lewe.

Lank daarna sal mense egter nog verknog bly aan die verhaal van hierdie uitsonderlike man wat ‘n pad van integriteit geloop het en onwillig die swaar kroon van ‘n leier gedra het. Soveel so dat duisende eksemplare van ‘n boek oor hom in enkele jare verkoop word – en dit in moeilike depressie-jare.  Mense het die vermoë om verby die moord en verraad wat hom aangedoen is, te kyk. Maar meestal dink ek, veral as ek sien hoe die 2 000 Voortrekkers eintlik gewag het totdat Retief opgedaag het sodat hulle hom as president kan kies, is daar altyd iets onvergeetliks aan ‘n leier wat integriteit en waardes het.