Die lieg is waar. Verkoop Clint Eastwood vir ons knolle as sampioene?

In Invictus, die rolprent, gee President Mandela vir Francois Pienaar ‘n beroemde gedig van William E. Henley (1849-1903) wat later opgeneem is in die Oxford Book of English Verse. Dit is geskryf deur iemand wat jonk reeds tering gekry het en wie se been daardeur toe onder die knie afgesit moes word. In 1867 skryf Henley dus die sterk, assertiewe gedig as iemand wat dikwels die verkeerde kant van die lewe ervaar het.

Die titel (Invictus; Onoorwinlik) wat so belangrik in Eastwoord se fliek is, is egter eers later by die gedig bygevoeg, wat wys hoe mense dit gelees het as ‘n gedig wat ‘n mens aanmoedig om nie tou op te gooi nie. Dit gaan vir hulle dus duidelik oor die onvermoë van enige terugslae om die sterk gees an die mens te oorwin.

Daar is baie dispute oor die gedig, onder andere hoe godsdienstig dit werklik is. Maar almal stem saam dat dit ‘n inspirerende gedig is. Dit vertel van heldemoed in donker tye.

Hier is die gedig en daarna ‘n vertaling van my wat dit meer eksplisiet religieus maak en wat wys hoe ek, saam met baie ander mense, die gedig verstaan:

Invictus

Out of the night that covers me,
Black as the Pit from pole to pole,
I thank whatever gods may be
For my unconquerable soul.

In the fell clutch of circumstance
I have not winced nor cried aloud.
Under the bludgeonings of chance
My head is bloody, but unbowed.

Beyond this place of wrath and tears
Looms but the Horror of the shade,
And yet the menace of the years
Finds, and shall find, me unafraid.

It matters not how strait the gate,
How charged with punishments the scroll.
I am the master of my fate:
I am the captain of my soul.

Onoorwinlik

In die donker nag wat my omring

en pikswart selfs die sterkste lig verdring,

dank ek God, terwyl ek biddend kniel,

vir my onoorwinlike siel.

In my lot se felle greep geknel,

knip ek geen oog, is daar niks wat my angstig kwel.

As tye my slag en wildwreed knou,

is my kop vol bloed, maar steeds nog hooggehou.

Anderkant dié plek van wraak en bitter weë

dreig net nog die Gruwel-skaduwee.

En tog – geen onheil in enige tyd

laat die geringste vrees in my ontspruit.

Hoe gevaarlik nou ook al die poort

Hoeveel hul mag dreig met bloed en moord –

Ek sal die baas van my lot bly wees

Ek is die Stuurman van my ganser gees.

Vir my gaan die gedig nie net oor moedig wees nie, maar bevat dit ‘n fundamentele element van spiritualiteit, naamlik dat ‘n mens kies om moedig te wees. Jy het die Godgegewe vermoë om óf te gaan lê en oor te gee óf om orent te bly en te stry.

Ek was, toe ek die fliek gekyk het, meegevoer deur die vloeiende, poëtiese woorde van hierdie gedig in die subtiele manier waarop Invictus as fliek ‘n mens inspireer wanneer twee mense uit twee vyandige groepe in ‘n allerellendigste tyd bymekaar kom. Teen alle waarskynlikhede in kry hulle dit reg om hulle situasie en die gesindheid van baie duisende mense (43 miljoen!), deur ‘n gevaarlike nou poort stuur in ‘n veilige hawe van saam-wees en saam-leef.

Lees maar net daardie woorde en luister daarna – die meesleurende ritme, rym, klank en wonderwêreld van die woord.

Nou was ek uiteraard bietjie vies toe ek ontdek maar Mandela het nooit hierdie gedig vir Pienaar gegee nie. Die “historiese” situasie soos dit in die fliek so poëties mooi aan ons opgedis is, is dus vals. Die fliek lieg vir ons. Eastwood, dog ek vir ‘n oomblik, ontnugter deur ‘n artistieke ingrype en sommer bietjie kwaad, jou ou deksel. Nou daal my estimasie van almal, veral van Mandela wat ek gedink het sulke hoge verse ken.

En nou is dit boonop fassinerend dat Eastwood besluit het dat die gedig, die lieg in die fliek, boonop die titel van die fliek word.

Wat natuurlik dadelik 'n interpretasie-sleutel vir 'n mens gee. En wat jou laat besef watter subtiele stuk werk hierdie fliek werklik is.

En toe gaan kyk ek en vind uit dat Mandela wel vir Francois Pienaar tog tydens daardie ontmoeting ‘n stukke leeswerk gegee het (!; ek hoop die res van die span het dit ook gelees). En toe Pienaar daardie aand by die huis kom en begin lees, toe sou hy seker met stomme verbasing agterkom dat die President vir hom ‘n gedeelte uit ‘n toespraak gegee het wat Pres. Roosevelt in 1910 by die Sorbonne Universiteit in Parys gehou het. Die titel van die beroemde toespraak is, gepas, Die Mens in die Arena. En een van die treffendste dele van die toespraak is as volg:

It is not the critic who counts; not the man who points out how the strong man stumbles, or where the doer of deeds could have done them better. The credit belongs to the man who is actually in the arena, whose face is marred by dust and sweat and blood; who strives valiantly; who errs, who comes short again and again, because there is no effort without error and shortcoming; but who does actually strive to do the deeds; who knows great enthusiasms, the great devotions; who spends himself in a worthy cause; who at the best knows in the end the triumph of high achievement, and who at the worst, if he fails, at least fails while daring greatly, so that his place shall never be with those cold and timid souls who neither know victory nor defeat.

Dit is nie die kritikus of die foutvinder wat tel nie. Wat tel is wie die mens in die stadion is en wie se gesig vertrek is onder stof en sweet en bloed, wat dapper stry, wat foute maak, wat telkens moet terugval want daar is geen wenpoging sonder foute en tekortkomings nie. Dit is die mens wat in werklikheid streef daarna om iets daadwerkliks te doen, wat groot entoesiasme wys, groot toewyding, wat hom of haar vir ‘n waardige doel inspan – dit is hierdie mens wat uiteindelik die triomf van die hoogste sukses ken. As so iemand nietemin faal, faal die persoon terwyl hy of sy baie gewaag het. Daarom sal hy of sy nooit ‘n plek deel met daardie koue, angstige siele wat nog ‘n oorwinning nog ‘n nederlaag ken.

Pragtig. Doen iets, sê hierdie toespraak. Gaan neem deel. Worstel in die lewensarena. Moenie ‘n koue, angstige siel wees wat iewers in ‘n hoekie onder ‘n kombers gaan inklim nie. Wees die Stuurman van jou siel.

Ek genietdit soveel te meer omdat dit my so bietjie laat dink aan die onderskeid tussen teologie en spiritualiteit: die een praat en die ander is in die arena.

En só sê hierdie toespraak van Roosevelt en die gedig van Henley iewers dieselfde ding. Die fliek Invictus mag iewers ‘n artistieke spekskietery(tjie) wees, maar essensieel bring beide die gedig en ook die toespraak van Roosevelt ‘n diepe spirituele dimensie na vore in ‘n gebeure waarvan ‘n mens die impak nouliks onder woorde kan bring. Invictus is 'n digterlike "omsetting" van die meer prosaiese Mens in die Arena.

Die artistieke ingrype (of "licence" soos die Engelse sou skryf) deur die imposisie van ‘n Engelse gedig op die ontmoeting van Mandela en Pienaar, maak Invictus juis universeel. Dit onderstreep vir ons wat hierdie gebeurtenis eintlik vir ‘n mens oor die lewe sê. En dit sê iets oor mense wat ‘n onuitblusbare gees (!), ‘n onoorwinlike siel het. Dat die fliek vir ons vertel dat Mandela vir Pienaar ‘n afskrif van Invictus gegee het is dus nie waar nie, maar dit is waar.

Invictus.

Mooi.

Maar, wat al hierdie dinge soveel mooier maak is nie net wát hier gesê word nie. Maar hóé dit gesê word, laat ‘n mens nog dieper by die transformasie ingetrek word. Want niemand wat die tye van die wêreldbeker-oorwinning beleef het, wat Mandela leer waardeer het, wat ‘n begaafde kaptein leer respekteer het (foute wat hulle mag hê of nie), kan anders as om te voel hoe hulle ook geraak word, verander word, Stuurman van hul lewe wil word. Want dít is wat God wil hê: dat ons moet reageer, moet worstel, in die arena moet gaan stry.

Ons sukkel soms om woorde te kry om die betekenis van die lewe uit te druk. Sommige mense het ‘n Godgegewe vermoë om dit op ‘n spesiale manier te kan doen. Die kunste was daarom altyd vir baie mense 'n deurslaggewende instrument van die mistieke. Spiritualiteit sonder kuns is juis ondenkbaar. Om te dink, byvoorbeeld, dat Jan van die Kruis met sy tekeninge 'n totale omwenteling in die kunsgeskiedenis in die uitbeelding van Christus se kruisiging te weeg gebring het! En dit op grond van sy mistieke ervaring van die goddelike.

Dit is iets mistieks – dat ons in menslike taal in aanraking met Skoonheid kom. Soos Plato gesê het is kuns maar net ‘n afskynsel van die hoëre, dieper en aangrypender idee van Skoonheid en die Estetiese. Maar Aritstoteles het ons laat besef dat dit nooit sonder die vorm, die woord, die menslike uitbeelding gebeur nie. Wonderlik – die Idee, die goddelike en die Vorm, die sinlike, die letterlike, die Menslike. En nog boeiender: dat hierdie twee een word. Mistiek as unifikasie.